گرجستان چاشنی انفجاری جنگ های ایران و روس

[adelkhoje 5,060]

 

 

 

 

 

گرجستان چاشنی انفجاری جنگ های ایران و روس

 

 

برای ریشه یابی علت جنگهای ایران و روس باید بار دیگر نظری به گذشته بویژه به اواخر دوره صفویه داشته باشیم.روس ها از زمان پطر کبیر چشم طمع به نواحی جنوبی روسیه و کشورهای همسایه جنوبی خویش از جمله ایران داشتند.پطر در زمان سلطان حسین صفوی در دو مورد با ایرانیان ارتباط دیپلماتیک برقرار کرده و اعتراضات خود را به دربار ایران گوشزد نموده بود.

 

نخست غارت کالاهای تجاری اتباع روسی در شماخی از طرف لزگیها دوم قتل شاهزاده چرکاسکی بدست ازبکان بیابانگرد.اما چون روسیه در شمال قلمرو خود درگیر جنگ های فرسایشی بود فرصت نمیافت در این نواحی مداخله نماید.تا اینکه با انعقاد قرارداد صلح نیستاد به سال 1721 میلادی ، از طرف سوئد آسوده خاطر شد و فرصتی پیدا کرد تا به نواحی جنوب قلمرو روسیه تزاری بپردازد.

 

بنابراین پطر کبیر سفیری به دربار شاه سلطان حسین فرستاد،ولی وی زمانی وارد اصفهان شد که شاه اسیر محمود افغان گشته بود . این سفیر با محمود وارد مذاکره شد که در نتیجۀ اعلام ضعف و بی تفاوتی وی ، نامبرده زمینه را برای تحرکات نظامی روسیه تزاری مناسب دید.با بازگشت به روسیه و اعلام گزارشات خود، در سال 1134 هجری  30 هزار سرباز منظم روسیه که در جبهه های نبرد با سوئد شرکت داشتند به همراه 30 هزار چریک دیگر به فرماندهی خودِ تزار به سوی داغستان سرازیر شدند و تا نواحی دربند و باکو را به تصرف در آوردند.

 

 

 

پطر کبیر

 

زمستان سال بعد در زمانیکه افغان ها رشت را در محاصره داشتند،حاکمان استان های شمالی ایران از نیروهای روسی در حاجی طرخان کمک طلب کردند.نفرات روس هم بدون اتلاف وقت از مرزها گذاشتند و تا تابستان 1135 هجری مازندران و استراباد را در نوردیدند.ولی به علت بدی آب و هوا و رواج بیماری مالاریا بسیاری از آنها کشته شدند.سرعت عملیات روسها که توانسته بودند حداقل بطور کامل شمال غربی ایران را اشغال نمایند،موجب نگرانی عثمانی ها شد.در نتیجه آنها نیز اقدام به تحرکات نظامی نمودند و قادر گردیدند پس از یک جنگ موفقیت آمیز با شاه طهماسب سوم پیمانی را منعقد نمایند که به موجب آن شهرهای بسیاری در گرجستان و ارمنستان در اختیار ترکان عثمانی قرار می گرفت.بعدها با تلاش نادرشاه افشار و بر طبق معاهده ای دیگر،عثمانیها شهرهای ایران رو مسترد داشتند و در پی آنها روس ها نیز مناطق شمالی را تخلیه کردند.

 

بدنبال این وقایع آرامش نسبی تا عصر آقا محمد خان قاجار برقرار بود.ولی با اعلام تسلیم حاکم گرجستان به ورسیه،آقا محمد خان مجبور به لشکر کشی به آن ناحیه و گریزاندن هراکلیوس (حاکم وقت گرجستان) شد.اینک پس از هراکلیوس پسرش گرگین خان نیز خود را تحت الحمایه روس قرار داد و به موجب معاهده ای که با پل اول جانشین کاترین کبیر منعقد نموده بود،عنوان تزار گرجستان هم به امپراتور روس داده شد .سرانجام دوماه پس از مرگ گرگین در سال 1215 هجری  روس ها رسماً گرجستان را به روسیه ملحق کردند.درنتیجه این اقدام روس ها یکی از برادران گرگین به نام الکساندر خود را در مقابل سیسیانف فرمانروای جدید قفقاز در سال 1217 به تفلیس آمده بود،ناتوان دید و به همراه اعیان و اشراف و وابستگان به دربار ایران پناهنده شدند.

 

 

 

یک نقاشی از طراحی روس که پناه آوردن مردم گرجستان به ارتش روسیه را ( از ترس ایرانیان ) نشان می‌دهد . در واقع با جدا شدن گرجستان از ایران ، نه تنها سلسله محلی پادشاهان گرجستان بدست روسها منقرض شد ، بلکه کل گرجستان برای ۲۰۰ سال بصورت یک بخش از روسیه درآمد

 

 

از آن سو نیروی های مسلح سیسیانف پس از اشغال گرجستان شهرهای گنجه،شوشی و قراباغ را نیز به امید حمایت مردم مسیحی گرجستان و ارمنستان اشغال کردند.این عمل به منزله سرآغاز جنگ های بین ایران و روس محسوب می گشت.اما مردم این نواحی اکثراً نه تنها از ورود روس ها خرسند نشدند بلکه اقدام به مقاومت و اعتراض نیز نمودند.از جمله شورش اغالی قراباغ،توسط نیروهای ژنرال لازارف در خون نشست.پس از این واقعه مردم گرجستان و قفقاز به ایرانیان متوسل شدند.

 

 

با توجه به آنکه افکار عمومی ایران از اشغال شهرهای گنجه،ایروان و قفقاز بشدت جریحه دار شده بود،زمینه برای بسیج و تجهیز قوا آماده گشت و حکم آن نیز صادر گردید.در اندک مدتی 55 هزار سواره و پیاده نظام در دسته های مختلف از استان های ایران در چمن سلطانیه تجمع کردند و عباس میرزای ولیعهد نیز به عنوان فرماندهی کل قوا انتخاب شد.ارتش ایران در 14 صفر 1219 هجری از تبریز به حرکت در آمد و پس از رسیدن به یک کیلومتری ایروان اردوگاه نظامی برافراشت . محمد خان قاجار حاکم ایروان که تسلیم سیسیانف شده بود نیز با طلب کردند عفو،مورد بخشش عباس میرزا قرار گرفت.

 

 

 

 

قلمرو قاجاریه

 

 

جنگ های منطقه ایروان (1219 هجری)

 

 

سیسیانف حاکم وقت قفقاز بلافاصله پس از خبر حرکت ارتش ایران ، سپاه خود را به طرف اوچمیازین (3 کلیسا) اعزام کرد در نزدیکی روستای شوره گول بر سرراه اوچمیازین به ایران اردو زد.عباس میرزا به دفع نیروهای سیسیانف پرداخت و درناحیه شوره گول دو سپاه در مقابل هم قرار گرفتند.در آرایش سپاه ارتش ایران فرماندهی جناح چپ را مهدی قلی خان قاجار دولو،جناح راست را اعتضاد الدوله سلیمان خان و مقدمه و هراول را پیرقلی خان شامبیاتی و علی قلی خان قوینلو فرماندهی می کردند.دو بخش حاشیه ای نیز تحت فرماندهی علیقلی خان شاهسیون و نجف قلی خان گروسی که کمین زده بودند،در آمد.خود عباس میرزا نیز به همراه چتن از از سرداران بزرگ قاجار در قلب سپاه جای گرفتند.روس ها هم در سه صف آرایش یافته و آماده مصاف شدند.

 

 

 

 

 

عباس میرزا ولیعهد و فرمانده ارتش قاجار در جنگ های ایران و روس

 

 

جنگ با صدای طبل ها آغاز گشت.سواره نظام ایران که مجهز به تفنگ های فیتیله ای ،نیزه،شمشیر؛زره و کلاهخود و تحت حمایت آتشباری توپخانه خودی بودند.،آنها فداکاری بی نظیری از خود نشان دادند و زیر آتش توپخانه مجهز روسیه تزاری به خوبی مقاومت کردند.نبرد با شدت تمام تا اوایل شب ادامه داشت.پس از توقف جنگ و استقرار جنگاوران دو طرف دراردوگاهها،جاسوسان نظامی ایران خبر از تحرکات روس ها برای شبیخون آوردند.بنابراین عباس میرزا سپاهیان بر بلندی ها استقرار کرد تا از شبیخون روس ها در امان بمانند.

 

از فردای ان روز جنگ به مدت دو روز دیگر ادامه یافت .در روز چهارم در محل قرخ بولاخ در زمانیکه سه دسته از سپاهیان سیسانف دست به حمله ناگهانی زده بودند،ناگهان جمعی از سواره نظام و قزاق از اردوی ارتش ایران خارج شده وبه روس ها پیوستند.عباس میرزا با مشاهده این وضعیت نامساعد به ایروان عقب نشینی کرد و آن شهر به محاصره کامل سپاه روس درآمد.

 

 

 

سواره نظام قاجار

 

 

فتحعلی شاده که از چمن سلطانیه در جریان جنگهای قفقازیه قرار می گرفت به همراه 5 هزار سوار به کمک عباس میرزا شتافت و در محل صدرک ایروان به اردوی عباس میرزا پیوست.فردا آن روز پس از رسیدن آذوقه و مهمات کافی از تبریز ، ارتش ایران برای شکستن محاصره و دفع روس ها، از قلعه ایروان خارج شدند.در نبردی سخت که خود عباس میرزا شخصاً در میان سربازان زیر آتش شدید توپخانه و تفنگ های روسها می جنگیدند،ایرانیها توانستند موفقیتهای چشمگیری بدست آورند.

 

 

 

 

صحنه نبرد جنگ ایران و روسیه تزاری

 

 

سواره نظام ارتش ایران رشادت زیادی در برابر توپخانه روس ها از خود نشان دادند.آنها گاهی با شمشیر ،نیزه و سپر خود را به مواضع توپچیان روس می رساندند و پس از گردن زدن آن ها ، سرانشان را نزد عباس میرزا می آوردند.بالاخره سر سختی ایرانیان باعث شد ارتش روس روز بعد با بی نظمی کامل به طرف تفلیس عقب نشینی کند.در پی آنان چند گروه از سواره نظام ایرانی به تعقیبشان پرداختند و تعداد زیادی را اسیر کردند.هرچند جنگ های این مناطق نتیجه قطعی به همراه نداشت و روس ها 10 هزار نفر و ایرانیها بیش از این مقدار تلفات دادند،ولی قوای دو طرف به مدت 4 تا 5 ماه در مواضعی که در اختیار داشتند بدون هیچ گونه عملیاتی آرام ماندند تا زمستان و سرمای آنرا پشت سر بگذراند.

 

 

 

فتحعلی شاه قاجار

 

فتحعلی شاه پس از آزاد کردن ایوان،سرداران عباس میرزا را مورد عنایت قرار داد. و پس از مدتی کوتاه به تهران بازگشت.

 

 

ادامه دارد ....

 

 

 

منابع : 

 

ایران در دورۀ سلطنت قاجار ، صص 86،87،88

تاریخ قاجار،ص 104

تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران ،جلد 1،ص 243

تاریخ روضه الصفا،جلد 9،ص 394

 

 

 

گردآوری و تنظیم عادل خدرخوجه 

 

کپی این مطلب بدون ذکر نام نویسنده شرعا و عرفا حرام می باشد

 

فقط برای military 

 

برای تشکر کافیست فقط فاتحه ای جهت روح شهدای کشور عزیزمون و پدر عزیزم بفرستید

ویرایش شده در شهریور 94 توسط adelkhoje

[adelkhoje 5,060]

 

 

 

 

عباس میرزا، فرمانده جنگ ایران، در جنگ از سربازان ایرانی سان می‌بیند

 

 

 

 

بخش دوم

 

نبرد های عسگران،گنجه و بادکوبه  (1220-1221 هجری)

 

در سال 1220 هجری (1805 میلادی) بر اثر تعرض ابراهیم خان جوانشیر دست نشانه روس ها به منتطقه تحت نفوذ ایران،با دیگر شعله های جنگ زبانه کشید.فتحعلی شاه خود را از چمن سلطانیه به کنار رود ارس رساند و عباس میرزا هم قوایش را برای حمله به گنجه آماده باش داد.ژنرال سیسیانف چند ستون از سپاهیان را به محافظت از پل خدا آفرین (بر سر راه گنجه) گماشت و خود در نزدیکی قلعه پناه آباد موضع گرفت.اسماعیل بیگ دامغانی از سرداران زبده عباس میرزا به همراه نیروهای تحت امر خود به طرف محافظین پل یورش برد و توانست بر آن پل فایق آید.چند روز بعد جنگ شدیدی در نزدیکی شوشی در شرف وقوع قرار گرفت.سیسیانف ،دو تن از فرماندهان نخبه را به همراه چند هنگ  قشون و 20 عراده توپ به کمک نیروهای قلعه شوشی تحت فرماندهی حکمران قلعه فرستاد.

 

عباس میرزا نظام اسماعیل خان دامغانی و چند شخصیت دیگر را به خاطر موفقیت هایشان در نبردهای اخیر به سرتیپی و سرهنگی سواره نظام ارتقا درجه داد.ترفیع درجه این فرماندهان ایلاتی در این مقطع بسیار مفید فایده واقع شد.سپس پیاده نظام های ارتش قاجار را به الله وردی خان قاجار سپرد.سرانجام جتگ سه ساعت مانده به غروب آفتاب با صدای کوس،شیپور و غرش آتشبار توپ ها و تفنگهای فیتیله ای آغاز شد و تا اوایل شب ادامه داشت تا وقتیکه هوا تقریبا تاریک شد و سپاه دو کشور به اردوگاهی خویش برگشتند.سپس از فردا صبح به مدت 6 روز همچنان دو طرف بر کوس جنگ کوفتند.در این مدت پیک های نظامی تیزرو خبرها رو به اردوگاه بزرگ نزد فتحعلی شاده می بردند و تقاضای هر نوع کمکی را نیز به وی ابلاغ می کردند.

 

عاقبت با رسیدن کمک و نیروهای تازه نفس به فرماندهی حسین قلی خان دولو و ذوالفقارخان دامغانی و 14 عراده توپ،روس ها شکست خوردند و قلعه شوشی نیز به تصرف قوای ارتش ایران در آمد.عباس میرزا فراریان روس را در جنوب گنجه به محاصره در آورد و پس از اسیر کردن آنان به سرعت به سوی گنجه شتاف.نیروهای سیسیانف گنجه را رها نمودند ولی از آن سو کشتی های جنگی روسیه تزاری از طریق آبهای دریای خزر به بندر انزلی رسیدند و در خشکی نیروهای خود را پیاده کردند.میرزا یوسف خان گرجی مامور مقابله با روس ها در گیلان شد.ژنرال شفت سردارروس تصمیم داشت قوای خود را با عجله به سوی رشت پیش ببرد ولی میرزا موسی حاکم رشت به همراه قوای خود دست به یک تاکتیک و نیرنگ جنگی زد.وی به داخل جنگلها عقب نشینی نمود،روسها که بدنبال آنها به تعقیبشان پرداخته بودند ناگهان در میان درختان انبوه جنگ توسط قوای میرزا یوسف خان و جنگجویان رشتی قتل عام شدند و پس از دادن هزار نفر تلفات و برجای نهادن مهمات جنگی فراوان ، گریزان به سوی کشتی ها عقب نشتسند و راه بازگشت در پیش گرفتند .در نتیجه ،گشودن جبهه دوم توسط نیروی دریایی روس ها نیز با شکست مواجه شد.

 

قئلی سیسیانف نیز با شنیدن این اخبار نا امیدانه بطرف باکو عقب نشینی کردند . اما چند روز بعد چون فتحعلی شاه به تهران بازگشت،حوالی ایروان و منطقه ارس بدون مدافع ماند،درنتیجه عباس میرزا قوای خود را به ایروان آورد.ولی در غیاب او ابراهیم خلیل خان جوانشیر قلعه شوشی را مجدداً به تصرف روس ها در آورد و تلاش و پایداری ارتش ایران در جبهه گنجه را بی نتیجه گذارد.

 

از آن سو شفت و نیروهی تحت فرماندهی اش که بعد از شکست در گیلان آنها هم به نواحی باکو آمده بودند،تصمیم به تصرف این شهرگرفتند.سیسیانف به کمک آنها شتاف،عباس میرزا نیز قوای جدید برای دفاع از باکو نزد حاکم این ناحیه فرستاد سیسیانف با طرح یک نیرنگ تصمیم گرفت وارد مذاکره با حاکم باکو شود.بنابراین در زمان مقرر وارد باکو شد اما قبل از آنکه موفق به حاکم باکو و اطرافیانش گردد توسط وی و پسرعمویش به قتل رسید.سواره نظام ایرانی فوراً بر نیروهای بدون فرمانده روس تاختند و عده بسیاری را به دیار نیستی فرستاند.شفت نیز با کشتی ها جنگی در اختیار خود نیروهای هراسانش را به لنکران رساند.

 

 

 

 

سمت راست نشان نظامی قاجاریان | سمت چپ نشان نظامی روسیه تزاری

 

 

جنگهی تعرضی ایران قوای روس را به داخل کوهستانهای قفقاز عقب راند ومعابر شرق آن نواحی به تصرف ایرانیها در آمد. ولی سال بعد به واسطه خیانت بعضی از حکام قفقاز ، ارتش روسیه مواضع استراتژیکی که از دست داده بود را مجدداً بدست آورد و بار دیگر میادین جنگ از کنار دریای خزر و مصب رود کورا به حوضه آرپاچای و ولایت ایروان انتقال یافت.این وقایع همزمان با ورود هیئت اعزامی از سوی ناپلئون به ریاست ژنرال گاردان به ایران بود.

 

 

جنگ های سالهای (1222-1228 هجری)

 

 

در بهار سال 1222 هنگ های تعلیم دیده ارتش ایران توسط افسران فرانسوی ،به اردوی نظامی عباس میرزا پیوستند.سردار بزرگ روس گداویچ نیز که فرمانروای کل قفقاز در آن زمان بود،قوای خود را در نواحی غربی دریای خزر یعنی در حدود سالیان و قراباغ متمرکز کرد.ژنرال گاردان سعی نمود قبل از وقوع جنگ،بین ایران و روسیه آشتی برقرار کند،ولی موفق نشد.سپس در ماه جمادی الاول زمانیکه بسیاری از سربازان به دستور عباس میرزا به مرخصی رفته بودند،ناگهان ژنرال روس در جهبه وسیع دست به یورش و عملیات زد و از قرباغ به سوی ایروان آمد تا شهری را که فقط 3 هزار نیروی مدافع به همراه 11 عراده توپ در اختیار داشت، تحت محاصره بگیرد.اما خوشبختانه با رسیدن سواره نظام جلایری و افشار از جانب آرارات ، محاصره شکسته شد و قوای روس پس از شکستی مفتضحانه به گنجه عقب نشست.تزار روس بلافاصله ژنرال ترومسوف را به جی گداویچ به سرداری لشکریان برگزید.

بهار سال 1224 هجری در زمانیکه این بار پس از افسران فرانسوی ، افسران انگلیسی در سپاه ایران به تعلیم مشغول گردیده بودند،مجدداً قوای روسیه در جبهه قراباغ و ایروان اقدام به عملیات تعرضی کردند .فتحعلی شاه به همراه 20 هزار نیرو به پادگان مرکزی تبریز آمد،فرزندش محمد علی میرزا دولت شاه هم در راس 20 هزار سواره و پیاده از کردستان به سوی جبهه ها روانه گشت و عباس میرزا ولیعهد نیز با سپاهی به استعداد 20 هزار نفر آماده نبرد گردید.

 

 

قبل از آغاز جنگ شورای فرماندهی تصمیم گرفت در دو جبهه با قوای روس درگیر شوند،بدین جهت محمد علی میرزا مامور جبهه تفلیس و عباس میرزا مامور فتح گنجه شدند و فتحعلی شاه خود در کنار رود ارس توقف کرد تا در شرایط اضطراری قوای امدادی به سوی جبهه ها اعزام نماید.در اولین نبرد ها محمد علی میرزا فقط بعضی از ایلات اطراف تفلیس را سرکوب کرد و قوای عباسم یرزا نیز پس از محاصره گنجه به خاطر کمبود آذوقه و از راه رسیدن سرمای زمستان،کاری از پیش نبرد و در محلی به نام گوگچای (چای سبز) به محمد علی میرزا ملحق گشت.

 

 

 

توپخانه دوره فتحعلی شاه قاجار

 

 

نبردهای متعدد این هنگ ها تا سال 1226 هجری با قوای روس ها ادامه داشت ولی نتیجه مطلوبی برای ارتش ایران به همراه نداشت.پس از این مدت تنها جنگ مهم در محل اصلاندوز در کنار رودخانه ارس اتفاق افتاد و آن هم زمانی که سردار لشکر ایران عباس میرزا در شکار بود.در نتیجه هرج و مرج شدیدی بر قوای ایران حاکم شد و تلفات فراوانی به همراه آورد.سرگرد کریستی انگلیسی هم در این نبرد به قتل رسید زیرا پس از احضار افسران انگلیسی توسط حکومت آنها ، فقط ماژور کریستی و لیندسی در ارتش ایران باقی مانده بودند.با عقب نشینی ایرانیان اردئگاه بزرگ نظامی ایران به همراه غنائم بسیار بدست روس ها افتاد.

 

 

از دست رفتن مرز طبیعی چون ارس  و عقب نشینی به مناطق داخلی آذربایجان ، شاه و درباریان وی را بشدت وحشت زده کرد به همین علت فتحعلی شاده ،حاجی میرزا ابوالحسن خان ایلچی را روانه سن پطرزبورگ نمود.سرگراوزلی سفیر انگلیس نیز عازم تفلیس سپس پایتخت روسیه شد تا بر امر صلح اصرار ورزد.دولت روسیه که در این وقت گرفتار جنگ با ناپلئون بود از تقاضای صلح ایران خشنود گشت و برای عقد پیمان صلح ژنرال یرمولف را به ایران فرستاد.

 

 

در پی همین اقدامات بود که پیمان ننگین گلستان منعقد شد و به دوره اول جنگ های ایران و روس در قفقاز پایان داد.این قرار داد در قریه گلستان به میانجیگری سفیر وقت انگلیس با امضا میرزا ابوالحسن خان ایلچی فرستاده ایران و ژنرال رتیشیف نماینده روسیه در 11 ماده به تاریخ 24 اکتبر 1813 میلادی (1228 هجری) انعقاد یافت.به موجب ماده یک این معاهده ، جنگ و ستیز بین ایران و روسیه قطع می گردید.ماده 3 مالکیت روس ها بر قراباغ ، شروان،خانات،شکی،باکو،دربند،لنکران،قسمتی از طالش را تائید می کرد که براساس آن حدود 3 میلیون نفر از اتباع ایرانی تحت استیلای حکومت روس ها قرار می گرفتند.این ماده در تحقیر و جریحه دار شدن افکار و احساسات این جمعیت انبوه و حتی سایر مردم ایران بسیار موثر واقع شد.ماده 5 به کشتی ها جنگی روسی اجازه می داد در دریای خزر آزادانه به کشتی رانی بپردازند.ماده 6 نیز دوطرف را ملزم می نمود تمام اسرای جنگی تا 3 ماه بعد از عقد قرارداد آزاد نمایند.بر اساس بقیه مواد عهدنامه هم ایران از کلیه دعاوی خود بر داغستان ،گرجستان و ابخاز صرف نظر می کرد،در عوض روس ها نیابت سلطنت عباس میرزا را به رسمیت شناختند.

 

 

 

مرز ایران و روسیهٔ تزاری پیش از پیمان نامهٔ گلستان

 

 

عقد این قرار داد ننگین با توجه بسیاری از معایبش ، موجب یک آرامش نسبی و موقتی شد.متاسفانه در این مدت دربار ، شاه و سرداران ارتش ایران به جای اسفتاده از فرست تجدید و تجهیز قوا،آماده جنگ با عثمانیها شدند.زیرا در طی چند سال به بهانه های مختلف آسمان روابط ایران و عقمانی را ابرهای سیاه اختلافات به تیرگی کشانده بود.

یکی از این اختلافات تحریک عشایر مرزنشین آذربایجان و کردستان توسط حکام ترک در ارمنستان عثمانیها بود.سرانجام فتحعلی شاه سپاهی را به فرماندهی عباس میرزا در سال 1236 هجری از راه خوی و چالدران به کردستان اعزام نمود.سربازان که روزانه 30 مایل (45 کیلومتر حدوداً) راهپیمایی می کردند توانستند در اوج خستگی شهرهای موشی ،الاط ،وان و بدلیس را تصرف کنند و شهر ارزروم را محاصره نمایند.

 

در طی این مدت نبرد های سخت و خونین در گرفت آنچنانکه در مصاف منطقه توپراق قلعه فقط عیمانیها 50 هزار نفر تلفات برجای گذاشتند و کثرت نعش کشته ها سبب شد فضای منطقه شدیداً متعفن گردد.در طی پیروزی ایرانیها، اردوگاه ترکان عثمانی با رشادت و جانفشانی سربازان عباس میرزا اشغال و تمام مهمات جنگی مخصوصاً بخش عظیم توپخانه از جمله 16 توپ بزرگ به دست ایرانی ها افتاد (شوال 1237 هجری).بازمانده لشکریان عثمانی هم که حدود 20 هزار نفر بودند به نقاط مختلف گریختند.

ولی در تعقیب آنان محمد زمان خان در راس 10 هزار جنگجو و 2 عراده توپ چپاول کنان بسیاری از مزراع ، روستاها و باغات را در هم کوبیدند و با به اسرات در آوردن 5 هزار نفر دیگر آن ها را به همراه 17 عراده توپ و 200 هزار اغنام و احشام به اردوگاه خود آوردند.

 

 

 

نشان نظامی امپراطوری عثمانی

 

 

در این بین همزمان با وزیدن نسیم پیروزیهای چشمگیر که برای آرامش افکار عمومی مردم ایران در برابر شکست از روس ها و پذیرش تحقیرهای حاصله از قرار ننگین گلستان بسیاری ضروری می نمود،فتحعلی شاه پسردیگرش محمد علی میرزا را نیز به همراه سپاهی جدید در معیت مسیو دده معم نظامی فرانسوی به سوی بغداد روانه کرد.این سپاه بلافاصله خود را به بغداد رساند و شهر را به محاصره گرفت . ولی درست به هنگامیکه آثار سقوط هویدا می گشت،محمد علی میرزا بیمار شد و درگذشت.با مرگ وی وبائی سخت که در سراسر ایران شیوع پیدا کرده بود ، به میان سپاهیان هم کشیده شد و باعث کشتاری تعدادی از سربازان ارتش ایران گردید.در نتیجه پیشنهاد صلح عثمانیها نیز مورد قبول میرزا تقی خان فراهانی (امیر کبیر) و محمد امین پاشا معاهده ای را بیک مقدمه ، 7 ماده و یک خاتمه که به دو زبان ترکی و فارسی تنظیم شده بود به امضا رساندند.

 

 

 

منابع بخش دوم :

 

 

تاریخ روضه الصفا ، جلد 9،صص 406،438،495،608،611،598

ایران در دورۀ سلطنت قاجار ،صص 89،90،113،120

تاریخ قاجار،ص 117،139،140

مجموعۀ عهدنامه های تاریخی ایران،صص 127 و 128

تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران،جلد 1 ،ص 207

 

 

ادامه دارد ....

ویرایش شده در شهریور 94 توسط adelkhoje

[sasasasa 3,082]

یکی از پیش زمینه های جدایی قفقاز بخصوص گرجستان از ایران دو مرحله کشتار بی مورد مردم گرجستان یک بار زمان شاه عباس و دیگری اقا محمد خان قاجار بود که باعث بدبینی مردم گرجی از ایران و تمایل انها به روس ها شد.

[adelkhoje 5,060]

 

 

 

بخش سوم

 

دوره دوم جنگ های ایران و روس (1241-1243 ه.ق)

 

 

شکست ایرانیها در اصلاندوز (اواخر دورۀ اول جنگ های ایران و روسیه) و عقد قرار داد گلستان هرچند موقتاً بین دو دولت ایران و روس آرامش و آتش بس برقرار نمود،ولی جراحتهای افکارعمومی و تحقیراتی را که نصیب مردم ایران کرده بود حتی بعد از پیروزیهای بدست آمده در جبهه های جنگ با عثمانی ها ، التیام نمی بخشید.علاوه بر آن عهدنامه ننگین گلستان مرز بین ایران در روسیه را بدرستی مشخص نمی کرد.در قسمت ایروان و حدود دریاچه گوگچه ، قسمتی از اراضی سرحدی که چراگاه ایلات ایران به شمار می رفت،هنوز مورد ادعای روس ها بود.

 

تمام این موارد و معایب سبب گشت روابط ایران و روس همچون آتش زیر خاکستر باقی بماند و فشار اقشار مختلف مردم ایران،دربار و ارتش را به سوی جنگ های جدیدی سوق بدهد.مهمتر آنکه چون بازرگانان روس از مردم خوارزم زیانهای فراوانی می دیدند،ژنرال یرمولف پس از اعزام به دربار ایران ،تقاضاهای جدیدی را نیز در دستور کار خود قرار داده بود.از جمله پیشنهاد داشت یا ایران آن اراضی را تصرف کند یا اجازه بدهد لشکری از سوی روسیه از طریق استراباد و خراسان به خوارزم برود و پس از فتح آن نواحی ،امنیت تجار روس را تامین نماید.ولی فتحعلی شاه هیچ یک از این پیشنهادات را نپذیرفت.

 

 

 

 

 

 

 

مناطق از دست رفته در دومین جنگ ایران و روسیه

 

 

چند صباحی بعد پرنس منچیکف برای اعلام جلوس نیکلای اول امپراطور جدید روسیه به ایران آمد.رجال سیاسی در طی اقامت او در تهران سعی کردند مشکل مرز ها و بویژه تخلیه سرزمین های اطراف دریاچه گوگچخ را به وسیله خود روس ها حل نمیند،ولی هر بار وی جواب ها را از حدود اختیارات خود خارج دانست.در نتیجه بار دیگر بر طبل جنگ کوفته شد.در اولین روزهای جنگ و عملیات ، ایرانیها موفقیت های چشمگیری بدست آوردند.آنها قادر گردیدند به همت اهالی مناطقِ مختلفِ تحت اشغال روسها ،قوای دشمن را از طالش ،مغان و بندرلنکران بیرون کنند.مردم شکی،باکو و شروان نیز همزمان بر پادگان های روسی شوریدند و آنها را از ولایاتشان بیرون راندند.

 

 

مدت زمانی بعد ایروان ،تفلیج و گنجه نیز با اعزام یک ستون بزرگ مرکب از 10 هزار پیاده نظام،4 هزار سواره نظام و هنگ توپچیان  به فرماندهی میرزا و امیرخان سردار به تصرف ایرانها در آمد.روس ها که ناگهان با شکست های پی در پی مواجه شده بوند،در جبهه های مختلف اقدام به تعویض فرماندهان و تجهیز قوا کردند.ژنرال پاسکویچ یکی از فرماندهان بزرگ ارتش روس در جبهه های جنگ با عثمانیها به سرفرماندهی کل سپاه روس در برابر ایرانیها برگزیده شد.این شخص در سال 1242 ه.ق در راس هزار پیاده نظام ، نیروی مجهز به انواع تفنگ ها،20 عراده توپ بسیار قوی،2 هزار قزاق سواره و چندین هزار نفر از دستجات شبه نظامی قفقازی در ناحیه شکمور و سپس گنجه سپاه 30 هزار نفری ارتش ایران را در هم شکست.

 

 

 

 

 

نبرد سرنوشت ساز گنجه که با شکست نیروها قاجار در برابر روسیه تزاری همراه بود و منجر به عقد قرارداد ننگین ترکمن چای شد

 

 

 

بزرگترین نبرد این دوره جنگ گنجه بوود که به توصیف آن می پردازیم :

 

قوای ارتش ایران شامل 18 گردان سرباز ، 10 هزار سوار،20 عراده توپ (تحت فرماندهی یک شخص انگلیسی ) و چند خمپاره انداز که بر روی شتر بسته بودند،می شد.عباس میرزا پیاده نظام خود را در یک خط قرار داده و توپخانه را به فواصل معین در بین افراد پیاده نظام تقسیم کرد و سوارها را نیز در جناحین این آرایش مستقر نمود .

 

قوای روس مرکب از 12 گردان پیاده،6 دسته سواره نظام ،400 قزاق  و 600 سوار تاتار بود.ژنرال پاسکویچ نیروهای خود را کلاً به سه خط آرایش داد.خط اول مرکب از 4 گردان پیاده به ستون گروهانی با 12 توپ.خط دوم مرکب از 6 گردان پیاده به ستون گروهانی با 4 توپ که 6 دسته سواره نظام از هنگ نیژه گورود در پشت سر آنان قرار داده شده بود.خط سوم 2 گردان پیاده به همراه 6 توپ در جناح راست 400 قزاق و در جناح چپ 600 سوار تاتار این سه خط را پوشش می دادند .

 

طرفین نیم ساعت در مقابل یکدیگر فقط به نمایش قدرت پرداختند تا اینکه ناگهان حمله از سوی روس ها آغاز گشت . خط اول تا مسافت تیررس توپ به نزدیکی قوای ارتش ایران آمد و با 12 توپ خود آتش شدیدی اجرا که در همان لحظات اول با آتش توپخانه ایرانیها مواجه شد.در این موقعه قسمتی از پیاده نظام ایران با استفاده از مسیری که عمود بر جبهه روس ها بود ، به طرف جناح جپ آنها حرکت احاطه ای اجرا کردند و عده ای هم به سواره تاتار حمله نمودند و باعث فرار آن ها به سوی اردوگاه روس ها شدند.

 

در پی آنان ستون های جناح چپ روسها هم که در انتهای خط دوم بود روبه فرار نهاد که بی درنگ آتش توپخانه ایران بشدت به بمباران آنها پرداخت.با اجرای این مانور عباس میرزا قصد داشت جناح چپ روس ها را تا حدود رشته کوههای قراباغ عقب رانده و خصطوط مواصلاتی ایشان را قطع کند.با مشاهده این وضع پاسکویچ دستور داد توپخانه روس ها به قلب (مرکز) قوای ارتش ایران آتش بگشایند و سپس با حمله قوای پیاده ، آنها را درهم بشکنند. چنین نیز کردند و با موفقیت تمام نیروهای ایرانی را یکباره وادار به فرار نمودند.عباس میرزا هم به ناچار مجبور به عقب نشینی به کنار روس ارس و سپس از عبور از آن شد (1241 ه.ق – 27 سپتامبر 1826 میلادی).در پی این اتفاقات اردوگاه سپاه ایران با تمام اثاثیه و 4 عراده توپ به دست روس ها افتاد .تلفات روسها در این جنگ سه افسر ارشد،100 سرباز کشته و 9 افسر و 340 نفر سرباز زخمی بود، ایرانیها هم 1500 کشته و زخمی و تعدادی نیز اسیرداده بودند.

 

 

 

اوضاع جبهه ها پس از جنگ گنجه

 

 

پس از شکست گنجه ،در زمانی که سپاه ایران احتیاج مبرمی به تجدید و تجهیز قوا داشت، به یکباره عباس میرزا دچار مضیقه مالی گشت.کمبود مهمات ،عدم پرداخت مواجب سپاه و وضع بد آذوقه روحیه سرخوردگی را در میان بخشی از رزمندگان رواج داده و بعضی از آنها همچون اراکیها مجبور به بازگشت به ولایت خود شدند.بسیاری از سربازان فراری دیگر نیز در جاده های منطقه مشرف به جبهه های جنگ در حال فرار دیده می شدند.روس ها که منتظر چنین فرصت های مغتنمی بودند،اقدام به تعرضات و حملات وسیعی نمودند و در اولین حرکت قلعه استراژیک عباس آباد را  به تصرف در آوردند.اینک اوضاع نابسامان سراسر جبهه ها زنگهای خطر را برای شاه و درباریان پایتخت نشین به صدا در آورده بود.در چنین شرایطی شاه شخصا تصمیم گرفت به آذربایجان بیاید،بنابراین یکبار دیگر دستور بسیج قوا را از سراسر استان ها صادر کرد.

 

 

پس از این فرمان ، غلام حسین خان سپهدار سپاه عراق با 12 هزار پیاده نظام و 2 عراده توپ و شاهزاده محمد قلی میرزا نیز با 10 هزار پیاده و سوار ترکمان ،گرایلی ،اصانلو ،افغان،استرابادی و هزار جریبی و شاهزاده حسام السلطنه و محمد تقی میرزا حکمران لرستان ،خوزستان و بروجرد با 6 هزار سوار باجلان و بیرالوند وبختیاری و سیلا خوری با 5 عراده توپ از راه رسیدند.نواب شاهزاده شجاع اسلطنه حسن علی میرزا والی خراسان نیز با جماعتی از اتراک و اکراد ناحیه خراسان خود را به تهران رساند.

 

ولی متاسفانه با تجمع این همه نیرو و حتی موفقیت عباس میرزا در حوالی اچمیازین به دلیل کمبود منابع مالی و مهمات ادامه عملیات از سوی ایرانیها با دشواری فراوان روبرو گردید نیروهای روسی نیز با ادامه تعرضات خود توانستند ایروان،تبریز و اردیبل را هم تصرف کنند.

 

 

 

 

 

مرز ایران و روسیه پیش از معاهده ترکمنچای به رنگ سیاه پررنگ

 

 

 

این موفقیت های آخرین روسها باعثب شد در موقعیت و موضع بسیاری برتری نسبت به ایرانها قرار گیرند و درنتیجه بر سر میز مذاکرات صلح و قدرت مانور سیاسی بدست آورده و بر فزونی طلبی های خود بیفزایند.

 

فتحعلی شاه و عباس میرزا و وکلیه قدرت نشستگان اینک پذیرفته بودند که با پذیرش صلح باید از پیشروی احتمالی روسها به سوی شهرهای دیگر و حتی تهران جلوگیری نمایند . بنابراین عباس میرزا در قریه دهخوارقان به ملاقات پاسکویچ رفت و با وساطت سفیر انگلیس عهد نامه ترکمن چای هم در محلی به همین نام که بین راه تبریز و میانه واقع بود ،منعقد شد.این عهدنامه ننگن نیز در 16 فصل به تاریخ 10 فوریه 1828 (5 شعبان 1243 ه.ق) به امضا نمایندگان دو دولت رسید .

 

 

به موجب عهده نامه ترکمن چای ولایات نخجوان و ایروان به روسها واگذار شد.براساس ماده 4 خط سرحدی بین دو کشور پس از شروع از نقطه ای واقع در در آرارات کوچک،به موازات رود ارس امتداد یافته به نقطه ای واقع در 30 مایلی ملقتی رود ارس و کر کشیده می شد، سپس  با عبور از جنوب شرقی به سمت شرق و به سوی دریای خزر تا آستارا منتهی می گشت.با مشخص شدن این خط مرزی ،توپها ،تفنگها ، سایرمهمات جنگی و دژهای نظامی ایران در قفقازیه کاملاً در اختیار روسها قرار گرفت.

 

 

براساس ماده 6 میزان غرامت جنگی که مترتب حال ایرانیان می شد.مبلغ 30 میلیون روبل نقره روسی (10 کرور تومان برابر 5 میلیون تومان ایرانی) برآورد گردید.ماده 8 مجدداً حق کشتیرانی در دریای خزر را با پرچمهای نظامی روس ، به آنها واگذار کرد و مقرر شد که بازرگانان روسی و ایرانی برای صدور کالاهای خود فقط 5% بهای قیمت مورد معامله را بعنوان حقوق گمرکی بپردازند.براساس ماده 13 نیز دو طرف الزام یافتنداسرای جنگی خود را ظرف 4 ماه آزاد کنند.

 

دولت روسیه هم ولیعهدی عباس میرزا و حمایت از او در رسیدن به پادشاهی را پذیرفت.بعلاوه اتباع روسیه در ایران از حقوق ارضی برخوردار شدند که شبیه کاپیتولاسیون ترکیه بود.این مسئله حق اجرای مجازات نسبت به اتباع آنها را هم که در ایران مرتکب جرم می شدند،از دولت ایران سلب می نمود.بدنبال این توافق روس ها چند سال بعد نیز توانستند عهد نامه ای با ایرانیها منعقد کنند که طبق آن طرف ایرانی ملزم شده بود از روس ها در برابر تهدیدات خارجی حمایت کند،به دشمن آنها هیچ کمکی ننماید،مضافاً به اینکه اجازه عملیات جنگی هم به دشمنان روس در خاک ایران داده نشود.

 

 

 

صحنه امضاء قرارداد به قلم نقاشی روس

 

 

 

مدتی بعد از معاده ننگین ترکمنچای ، روسها نماینده ویژه خود گریبایدوف (خواهرزاده پاسکویچ) را در سال 1144 هجری به تهران فرستادند.وی ماماور استرداد اسیران ارمنی و گرجی و اجرای سایر موارد مربوط به قرار داد بود.نامبرده چون در تهران در جمع آوری آنانان به خشنونت متوسل شد و حتی دست به تفتیش منازل مردم زد،اعمال ناشایست وی موجب تحریک اهالی گردید آن چنانکه پس از هجوم به سفارت روس ها او را به همراه چند تن دیگر به قتل رساندند.

 

فتحعلی شاه و درباریان وی از ترس آنکه مبادا این مسئله بهانه ای برای شروع جنگ های مجدد شود،در اولین اقدام خسرو میرزا (پسر عباس میرزا) به همراه محمد خان امیر نظام و میرزا تقی خان فرهانی (امیر کبیر) برای عذرخواهی به پطروگراد اعزام کردند.

 

 

ادامه دارد ...

ویرایش شده در شهریور 94 توسط adelkhoje

[sasasasa 3,082]

اکثر مردم ایران زماتیکه تواریخ این جنگ ها را میخوانند از بی لیاقتی قاجار افسوس میخورند که منجر به جدا شدن قفقاز از ایران گردید ولی بنده بدون اینکه بخواهم از قاجار دفاع کنم نظر دیگری دارم.  واقغیت این است که این شکست ها ثمره پیسرفت های اجتماعی علمی و ساختاری اروپایی ها بود که از دهها سال قبل از این شروع شده بود و کشورهایی مثل ما و عثمانی عقب افتاده بودیم. این شکست ها دیر یا زود هر سلسله دیگری هم بود شروع میشد. اروپا صنعتی شده بود و یا در مسیر صنعتی شدن بود.  اتفاقا عباس میرزا خوب مقاومت کرد.  و جانانه دفاع کردند.  ولی قاجار افغانستان و ماورا نهر را راحت از دست دادند

[arminheidari 24,184]

اکثر مردم ایران زماتیکه تواریخ این جنگ ها را میخوانند از بی لیاقتی قاجار افسوس میخورند که منجر به جدا شدن قفقاز از ایران گردید ولی بنده بدون اینکه بخواهم از قاجار دفاع کنم نظر دیگری دارم.  واقغیت این است که این شکست ها ثمره پیسرفت های اجتماعی علمی و ساختاری اروپایی ها بود که از دهها سال قبل از این شروع شده بود و کشورهایی مثل ما و عثمانی عقب افتاده بودیم. این شکست ها دیر یا زود هر سلسله دیگری هم بود شروع میشد. اروپا صنعتی شده بود و یا در مسیر صنعتی شدن بود.  اتفاقا عباس میرزا خوب مقاومت کرد.  و جانانه دفاع کردند.  ولی قاجار افغانستان و ماورا نهر را راحت از دست دادند

 

دقیقا 

اکثرا علت شکست ایران از روسیه در دوره قاجار را در ضعف و بی لیاقتی می دانند 

ولی مشکل وابستگی و عقب ماندگی تکنولوژیکی بود ه به محض خواست دول انگلیس و فرانسه ناگاه خلع سلاح می شدیم

 

این اتفاق هم یک شبه نیفتاد 

فساد و خونریزی باعث بهم ریختن کشور و عدم انسجام کشور شده بود ( سفر نامه ابراهیم بیگ در کتاب های درسی را به خاطر آورید)

تحصیل و علم آموزی وجود نداشت تا امیرکبیر شروعی بر آن زد 

بدلیل سود آوری واردات و بحث رشوه و حق حساب عملا تولید خلع سلاح شد 

در نهایت بدلیل عدم بحث خبررسانی و بی اطلاعی مردم و حاکمان کم کم شکست ها و ضعف ها فراموش شد و کسی نپرسید چرا شکست خوردیم ؟ راه حل مشکل چه بود؟

[adelkhoje 5,060]

 

 

بخش چهارم/عهد نامه ها

 

 

عهدنامه گلستان

 

 

 

مناطق جدا شده طی این عهدنامه

 

از جمله مناطقی که از ایران جدا شد عبارت‌اند از:

 

قره باغ

گنجه

شکی

شروان

قوبا

دربند

باکو

هرجا از ولایات تالش را که بالفعل در تصرف روسیه بود.

داغستان

ایالت‌های شرقی گرجستان یعنی کاختی و کارتلی

 

 

متن کامل این عهد نامه ننگین به شرح زیر است : 

 

 

فصل اول

بعد از این، امور جنگ و عداوت و دشمنی که تا حال در دولتین علیتین روسیه و ایران بود به موجب این عهدنامه الی الابد مقطوع و متروک و مراتب مصالحه اکید و دوستی و وفاق شدید در بین اعلیحضرت قضا قدرت، پادشاه اعظم امپراتور مالک بالاستقلال کل ممالک روسیه و اعلیحضرت خورشید رایت، پادشاه دارا شوکت ممالک ایران و وارث و ولیعهدان عظام و میانه دولتین علیتین ایشان پایدار و مسلوک خواهد بود.

 

فصل دوم

چون پیشتر به موجب اظهار و گفتگوی طرفین قبول و رضا از جانبین دولتین شده است که مراتب مصالحه در بنای اسطاطوسکوادپریز ندیم یعنی طرفین در هر وضع و حالی که الی قرارداد مصالحه الحالیه بوده است از آن قرار باقی و تمامی الکای ولایات خوانین نشین که تا حال در تحت تصرف هر یک از دولتین بوده کماکان در تحت ضبط و اختیار ایشان بماند، لهذا در بین دولتین علیتین روسیه و ایران به موجب خط مرقومه ذیل سنور و سرحدات مستقر تعیین گردیده از ابتدای اراضی آدینه بازار به خط مستقیم از راه صحرای مغان تا به معبر یدٌی بلوک رود ارس و از بالای کنار رود ارس تا ایصال و الحاق رودخانه کپنک چای به پشت کوه مقری و از آن جا خط حدود سامان ولایات قراباغ و نخجوان از بالای کوههای آلداگوز به دره لکر می‌رسد و از آنجا به سرحدات قراباغ و نخجوان و ایروان و نیز رسدی از سنور گنجه جمع و متصل گردیده، بعد از آن حدود مزبوره که ولایت ایروان و گنجه و هم حدود قزاق و شمس الدین لو را تا به مکان ایشیک میدان مشخص و منفصل می‌سازد و از ایشیک میدان تا بالای سر کوههای طرف راست طرق و رودخانه‌های حمزه چمن و از سر کوههای پنبک الی گوشه حدود محال شوره گل و از گوشه شوره گل از بالای کوه برفدار آلداگوز گذشته از سر حد محال شوره گل و میانه حدود قریه سدره وارنیک به رودخانه آرپه چای ملحق و متصل شده معلوم و مشخص می‌گردد و چون ولایات خوانین نشین طالش در هنگام عداوت و دشمنی دست به دست افتاده، لهذا به جهت زیاده صدق و راستی حدود ولایات طالش مزبوره را از جانب انزلی و اردبیل بعد از تصدیق این صلحنامه از پادشاهان عظام، معتمدان و مهندسان مأمور که به موجب قبول و وفاق یکدیگر و به معرفت سرداران جانبین، جبال و رودخانه‌ها و دریاچه و امکنه و مزارع طرفین تفصیلاً تجدید وتمیز و تشخیص می‌سازند آن را نیز معلوم و تعیین ساخته آنچه در تحریر این صلحنامه در دست و در تحت تصرف جانبین باشد معلوم نموده، آن وقت خط حدود ولایت طالش نیز بر اسطاطوسکوادپریز ندیم مستقر و معین ساخته هر یک از طرفین آنچه در تصرف دارد بر سر آن باقی خواهد ماند و همچنین در سرحدات مزبوره فوق اگرچیزی از خط طرفین بیرون باشد معتمدان و مهندسان مأموره طرفین هر یک طرف موافق بیرون باشد معتمدان و مهندسان مأموره طرفین هر یک طرف موافق اسطاطوسکوادپریز ندیم رضا خواهد داد.

 

فصل سوم

اعلیحضرت قدر قدرت، پادشاه اعظم مالک بالاستقلال کل ممالک ایران به جهت ثبوت دوستی و وفاقی که به اعلیحضرت خورشید رتبت، امپراتور کل ممالک روسیه دارند به این صلحنامه به عوض خود و ولیعهدان عظام تخت شاهانه ایران ولایات قراباغ و گنجه که الآن موسوم به الیزابت پول است و الکای خوانین نشین شکی، شیروان، قوبٌه، دربند، بادکوبه و هر جا از ولایات طالش را با خاکی که الآن در تحت تصرف دولت روسیه است و تمامی داغستان، گرجستان، محال شوره گل، آچوق باش، کورنه، مینگرلی، آبخازی و تمامی الکا و اراضی که در میانه قفقازیه و سرحدات معینه الحاله بوده و نیز آنچه از اراضی دریای قفقازیه الی کنار دریای خزر متصل است مخصوص و متعلق به ممالک آمپیریه روسیه می‌داند.

 

فصل چهارم

اعلیحضرت خورشید رایت، امپراتور قدر قدرت، پادشاه اعظم ممالک ایران به جهت اثبات این معنی که بنابر همجواریت طالب و راغب است که در ممالک شاهانه ایران مراتب استقلال و اختیار پادشاهی را در بنای اکید مشاهده و ملاحظه نمایند، لهذا از خود و از عوض ولیعهدان عظام اقرار می‌نمایند که هر یک از فرزندان عظام ایشان که به ولیعهدی دولت ایران تعیین می‌گردد هر گاه محتاج به اعانت و امدادی از دولت روسیه باشد مضایقه ننماید، تا از خارج کسی نتواند دخل در مملکت ایران نماید و به امداد و اعانت روس دولت ایران مستقر و محکم گردد، و اگر در سر امور داخله مملکت ایران فی‌مابین شاهزادگان مناقشتی دولت روس را در آن میانه کاری نیست، تا پادشاه وقت خواهش نماید.

 

فصل پنجم

کشتیهای دولت روسیه که برای معاملات بر روی دریای خزر تردد می‌نمایند به دستور سابق مأذون خواهند بود که به سواحل و بنادر جانب ایران عازم و نزدیک شوند و زمان طوفان و شکست کشتی از طرف ایران اعانت و یاری دوستانه نسبت به آنها بشود. کشتیهای جانب ایران هم به دستور سابق مأذون خواهند بود که برای معامله روانه سواحل روسیه شوند و به همین نحو در هنگام شکست و طوفان از جانب روسیه اعانت و یاری دوستانه درباره‌ایشان معمول گردد. کشتیهای عسکریه جنگی روسیه به طریقی که در زمان دوستی و یا در هر وقت کشتیهای جنگی دولت روسیه با علم و بیدق در دریای خزر بوده‌اند حال نیز محض دوستی اذن داده می‌شود که به دستور سابق معمول گردد و أحدی از دولتهای دیگر سوای دولت روس کشتیهای جنگی در دریای خزر نداشته باشد.

 

فصل ششم

تمام اسرایی که در جنگها گرفته شده‌اند یا اینکه به اهالی طرفین اسیر شده از کریستیان و یا هر مذهب دیگر باشند می‌باید الی وعده سه ماه هلالی بعد از تصدیق و خط گذاردن در این عهدنامه از طرفین مرخص و رد گردیده هر یک از جانبین خرج و مایحتاج به اسرای مزبوره داده به قرا کلیسا رسانند و وکلای سر حدات طرفین به موجب نشر اعلامی که در خصوص فرستادن آنها به جای معین به یکدیگر می‌نمایند اسرای جانبین را باز دریافت خواهند کرد و آنانکه به سبب تقصیر یا خواهش خود از مملکتین فرار نموده‌اند، أذن به آن کسانی که به رضا و رغبت خود اراده آمدن داشته باشند داده شود که به وطن خود مراجعت نمایند، و هر کس از هر قومی چه اسیر و چه فراری که نخواسته باشد بیاید کسی را با او کاری نیست و عفو و تقصیرات از طرفین نسبت به فراریان اعطا خواهد شد.

 

فصل هفتم

علاوه از قرار و اظهار مزبوره بالا رأی بیضا ضیای اعلیحضرت کیوان رفعت، امپراتور اعظم روسیه و اعلیحضرت قدر قدرت، پادشاه اعظم ممالک ایران قرار یافته که ایلچیان معتمد طرفین که هنگام لزوم مأمور و روانه دارالسلطنه جانبین می‌شوند بر وفق لیاقت رتبه امور، کلیه مرجوعه ایشان را حاصل و پرداخت و سجل نمایند و به دستور سابق وکلایی که از دولتین، بخصوص حمایت ارباب معاملات در بلاد مناسبه طرفین تعیین و تمکین گردیده زیاده از ده نفر عمله نخواهند داشت و ایشان به اعزاز شایسته مورد مراعات گردیده و به احوال ایشان هیچ گونه زحمت نرسیده، بل زحمتی که به رعایای طرفین عاید گردد و به موجب عرض و اظهار وکلای مزبوره رضای ستمدیدگان جانبین داده شود.

 

فصل هشتم

در باب آمد و شد قوافل و ارباب معاملات در میان ممالک دولتین علیتیٌن اذن داده می‌شود که هر کس از اهالی تجٌار بخصوص به ثبوت اینکه دوست رعایا و ارباب معاملات متعلقه به دولت بهیه روسیه و یا تجار متعلق به دولت علیٌه ایران می‌باشند، از دولت خود یا از سر حدٌداران تذکره و یا کاغذ راه در دست داشته باشند، از طریق بحر و بر به جانب ممالک این دو دولت بدون تشویش آیند و هر کس هرقدر خواهد ساکن و متوقف گشته به امور معامله و تجارت اشتغال نمایند، و زمان مراجعت آنها به اوطان خود از دولتین مانع ایشان نشوند. آنچه مال و تنخواه از امکنه ممالک روسیه به ولایات ایران و نیز از طرف ایران به ممالک روسیه برند و به معرض بیع رسانند و یا معاوضه با مال و اشیاء دیگر نمایند، اگر در میان ارباب معاملات طرفین بخصوص طلب و غیره شکوه و ادعایی باشد به موجب عادت مألوفه به نزد وکلای طرفین یا اگر وکیل نباشد نزد حاکم آنجا رفته امور خود را عرض و اظهار سازد تا ایشان از روی صداقت، مراتب ادعای آنها را مشخص و معلوم کرده، خود و یا به معرفت دیگران قطع و فصل کار را ساخته نگذارند تعرٌض و زحمتی به ارباب معاملات عاید بشود.

 

در باب تجٌار طرف ممالک روسیه که وارد ممالک ایران می‌شوند مأذون خواهند بود که اگر با اموال و تنخواه خودشان به جانب ممالک پادشاهانه دیگر که دوست ایران می‌باشند بروند از طرف دولت ایران بی مضایقه تذکرات راه به ایشان بدهند و همچنین از طرف دولت روس در ماده تجارت اهالی دولت ایران که از خاک ممالک روسیه به جانب سایر ممالک پادشاهانه که دوست دولت روسیه باشند می‌روند، معمول خواهد شد.

 

وقتی که از رعایای دولت روسیه در زمان توقف و تجارت در ممالک ایران فوت شده باشد اموال و املاک او در ایران بماند چون مایعرف او از مال رعایای دولت دوست است، لهذا می‌باید اموال مفوت به موجب قبض الوصول شرعی رد و تسلیم ورثه مفوت گردد و نیز اذن خواهد داد که املاک مفوت را اقوام او بفروشند، چنان‌که که این معنی در ممالک روسیه و پادشاهان دیگر دستور و عادت بوده متعلق به هر دولت باشد مضایقه نمی‌نمایند.

 

فصل نهم

باج و گمرک اموال تجار طرف دولت بهیه روسیه که به بنادر و بلاد ایران می‌آورند از یک تومان پانصد دینار در یک بلده گرفته از آنجا با اموال مزبوره به هر ولایت ایران بروند چیزی مطالبه نکرده و همچنین از اموالی که از ممالک ایران بیرون می‌آورند آن قدر گرفته زیاده به عنوان خرج و توجیه و تحمیل و اختراعات چیزی از تجار روسیه با شرٌ و شلتاق مطالبه نشود و به همین نحو در یک بلده باج و گمرک تجٌار ایران که به بنادر و ممالک روسیه می‌آورند و یا بیرون می‌برند به دستور گرفته، اختلافی به هیچ وجه نداشته باشند.

 

فصل دهم

بعد از نقل اموال تجٌار به بنادر کنار دریا و یا آوردن از راه خشکی به بلاد سرحدات دولتین اذن و اختیار به تجٌار و ارباب معاملات طرفین داده شده که اموال خودشان را فروخته و اموال دیگر خریده و یا معاوضه کرده، دیگر از امنای گمرک و مستاجرین طرفین اذن نخواسته باشند، زیرا که بر ذمٌه امنای گمرک و مستأجرین لازم است که ملاحظه نمایند تا معطٌلی و تأخیر در کار ارباب معاملات وقوع نیافته، باج خزانه را از بایع یا از مبیع (یا از مشتری) هر نوع با هم سازش می‌نمایند بازیافت دارند.

 

فصل یازدهم

بعد از تصدیق و خط گذاردن در این شروط نامه، وکلای مختار دولتین علیٌتین بلاتأخیر به اطراف جانبین اعلام و اخبار می‌نمایند و امر اکید بخصوص بالمرٌه ترک و قطع امور عداوت و دشمنی به هر جا ارسال خواهند کرد. شرط این شروط نامه الحاله که بخصوص استدامت مصالحه دائمه طرفین مستقر و دو قطعه مشروحه با ترجمان خطٌ فارسی مرقوم و محرٌر و از وکلای مختار مأمورین دولتین علیٌتین مزبوره بالتصدیق و با خطٌ و مهر مختم گردیده و مبادله با یکدیگر شده است می‌بایست از طرف اعلیحضرت خورشید رتبت. پادشاه اعظم، امپراتور اکرم، مالک کل ممالک روسیه و از جانب اعلیحضرت قدر قدرت، پادشاه والا جاه ممالک ایران به امضای خطٌ شریف ایشان تصدیق گردد و چون این صلحنامه مشروحه مصدٌقه می‌باید از هر دو دولت پایدار به وکلای مختار برسد، لهذا از دولتین علیٌتین در مدت سه ماه هلالی وصول گردد. تحریرآ فی معسکر روسیه در رودخانه زیوه من محال گلستان متعلٌقه قراباغ به تاریخ بیست و نهم شهر شوال المکرم سنه یک هزار و دویست و هشت هجری نبوی مطابق دوازدهم ماه اکتوبر سنه یک هزار و هشتصد و سیزده عیسوی سمت تحریر رفت.

 

 

 

 

 

عهد نامه ترکمنچای

 

 

متن کامل این عهدنامه ننگین به شرح زیر است : 

 

 

فصل اول- بعد الیوم ما بین اعلیحضرت امپراطور کل ممالک روسیه و اعلیحضرت پادشاه ممالک ایران و ولیعهدان و اخلاف و ممالک و رعایای ایشان مصالحه و مودت و وفاق کاملی إلی یوم الأبد واقع خواهد بود.فتحعلی شاه در کاخ ریاست ج دهلی

 

فصل دویم- چون جدال و نزاعی که فیما بین عهد کنندگان رفیع الارکان واقع شد و امروز بسعادت منقطع گردید، عهود و شروطی را که بموجب عهدنامه گلستان، بر ذمت ایشان لازم بود موقوف و متروک می دارد، لهذا اعلیحضرت کل ممالک روسیه و اعلیحضرت پادشاه ممالک ایران چنین لایق دیدند که به جای عهدنامه مزبوره گلستان، عهدنامه دیگر به این شروط و عهود و قیود قرار دهند که ما بین دو دولت روس و ایران بیشتر از پیشتر موجب استقرار و انتظام روابط آتیه صلح و مودت گردد.

 

فصل سیم- اعلیحضرت پادشاه ممالک ایران از جانب خود و از جانب ولیعهدان و جانشینان به دولت روسیه واگذار می کند تمامی الکای نخجوان و ایروان را – خواه این طرف روس باشد یا آن طرف. و نظر به تفویض، اعلیحضرت ممالک ایران تعهد می کند که بعد از امضاء این عهدنامه، در مدت شش ماه، همه دفتر و دستور العمل متعلق به اداره این دو دولت مذکوره باشد به تصرف امرای روسیه بدهند.

 

فصل چهارم- دولتین علیتین معاهدتین عهد و پیمان می کنند که برای سر حد فیما بین دو مملکت بدین موجب سر حد وضع نمایند:

 

از نقطه سر حد ممالک عثمانی که از خط مستقیم به قله کوه آغری کوچک أقرب است. ابتدا کرده، این خط تا به قله آن کوه کشیده می شود و از آنجا به سر چشمه رودخانه مشهور به قرا سوی پایین که از سراشیب جنوبی آغری کوچک جاریست فرود آمده، به متابعت مجرای این رودخانه تا به التقای آن رودخانه ارس در مقابل شرور ممتد می شود. چون این خط به آن جا رسید به متابعت مجرای ارس تا به قلعه عباس آباد می آید و در تعمیرات و ابنیه خارجه آن که در کنار راست ارس واقع است نصف قطری بقدر نیم آغاج که عبارت از سه ورس و نیم روسی است رسم می شود و این نصف قطر در همه اطراف امتداد می یابد. همه اراضی و عرصه که در این نصف قطر محاط و محدود می شود بالانفراد متعلق به روسیه خواهد داشت و از تاریخ امروز در مدت دو ماه با صحت و درستی کامل معین و مشخص خواهد شد و بعد از آن از جایی که طرف شرقی این نصف قطر متصل به ارس می شود خط سر حد شروع و متابعت مجرای ارس می کند تا به مسیر یدی بلوک و از آن جا از خاک ایران به طول مجرای ارس امتداد می یابد با فاصله و مسافت سه آغاج که عبارتست از بیست و یک ورس روسی.

 

بعد از وصول به این نقطه خط سر حد به استقامت از صحرای مغان می گذرد تا به مجرای رودخانه موسومه بالهارود به محلی که در سه فرسخی واقع است که عبارتست از بیست و یک ورس روسی پایین تر از ملتقای دو رودخانه کوچک موسوم به آدینه بازار و ساری قمیش و از آن جا این خط به کنار چپ بالهارود تا به ملتقای رودخانه های مذکور آدینه بازار و ساری قمیش صعود کرده به طول کنار راست رودخانه آدینه بازار شرقی تا به منبع رودخانه و از آن جا تا به اوج بلندی های جگیر امتداد می یابد، به نوعی که جمله آبهایی که جاری به بحر خزر می شوند متعلق به روسیه خواهد بود و همه آبهایی که سراشیب و مجرای آنها به جانب ایران است تعلق به ایران خواهد داشت.

 

و چون سر حد دو مملکت این جا بواسطه قلل جبال تعیین می یابد، لهذا قرار داده شد که پشته هایی که از این کوهها به سمت بحر خزر است به روسیه و طرف دیگر آنها به ایران متعلق باشد. از قله های بلندی های جگیر خط سر حد تا به قله کمر قویی به متابعت کوههایی می رود که طالش را از محال ارشق منفصل می کند. چون قلل جبال از جانبین مجرای میاه را می دهند، لهذا در این جا نیز خط سر حد را همان قسم تعیین می کند که در فوق در باب مسافت واقعه بین منبع و آدینه بازار و قلل جگیر گفته شد و بعد از آن خط سر حد از قله کمر قویی به بلندی های کوههایی که محال زوند را از محال ارشق فرق می دهد متابعت می کند تا به سر حد محال ولکیج همواره بر طبق همان ضابطه که در باب مجرای میاه معین شد، محال زوند بغیر از آن حصه که در سمت مخالف قلل جبال مذکوره واقع است از این قرار حصه روسیه خواهد بود. از ابتدای سر حد محال ولکیج خط سر حد ما بین دو دولت به قلل جبال کلوتوپی و سلسله کوههای عظیم که از ولکیج می گذرد متابعت می کند تا به منبع شمالی رودخانه موسوم به آستارا پیوسته به ملاحظه همان ضابطه در باب مجرای میاه و از آن جا خط سرحد متابعت مجرای این رودخانه خواهد کرد تا به ملتقای دهنه آن به بحر خزر و خط سر حد را که بعد از این متصرفات روسیه و ایران را از هم فرق خواهد داد تکمیل خواهد نمود.

 

فصل پنجم- اعلیحضرت پادشاه ممالک ایران برای اثبات دوستی خالصانه که نسبت به اعلیحضرت امپراطور کل ممالک روسیه دارد به این فصل از خود و از عوض اخلاف و ولیعهدان سریر سلطنت ایران تمامی الکا و اراضی و جزایری را که در میانه خط حدود معینه در فصل مذکوره فوق و قلل برف دار کوه قفقاز و دریای خزر است و کذا جمیع قبایل را چه خیمه نشین چه خانه دار، که از اهالی و ولایات مذکوره هستند واضحاً و علناً الی الابد مخصوص و متعلق به دولت روسیه می داند.

 

فصل ششم- اعلیحضرت پادشاه ممالک ایران به تلافی مصارف کثیره که دولت روسیه را برای جنگ واقعه بین الدولتین اتفاق افتاده و همچنین به تلافی ضررها و خسارت هایی که به همان جهت به رعایای دولت روسیه رسیده تعهد می کند که بواسطه دادن مبلغی وجه نقد آنها را اصلاح نماید و مبلغ این وجه بین الدولتین به ده کرور تومان رایج قرارگرفت که عبارت است از بیست میلیون مناط سفید روسی، و چگونگی در موعد و رهاین فصول این وجه در قرارداد علاحده که همان قدر قوت و اعتبار خواهد داشت که گویا لفظاً به لفظ در این عهدنامه مصالحه حالیه مندرج است، معین خواهد شد.

 

فصل هفتم- چون اعلیحضرت پادشاه ممالک ایران شایسته و لایق دانسته همان فرزند خود عباس میرزا را ولیعهد و وارث تخت فیروزی بخت خود تعیین نموده است، اعلیحضرت امپراطور کل ممالک روسیه برای این که از میل های دوستانه و تمنای صادقانه خود که در مزید استحکام این ولیعهدی دارد به اعلیحضرت پادشاهی شاهنشاه ممالک ایران برهانی واضح و شاهدی لایح بدهد، تعهد می کند که از این روز به بعد شخص وجود نواب مستطاب والا شاهزاده عباس میرزا را ولیعهد و وارث برگزیده تاج و تخت ایران شناخته، از تاریخ جلوس به تخت شاهی، پادشاه بالاستحقاق این مملکت می داند.

 

فصل هشتم- سفاین تجارتی روس مانند سابق استحقاق خواهند داشت که به آزادی بر دریای خزر به طول سواحل آن سیر کرده به کناره های آن فرود آیند و در حالت شکست کشتی در ایران اعانت و امداد خواهند یافت و همچنین کشتیهای تجارتی ایران را استحقاق خواهد بود که به قرار سابق در بحر خزر سیر کرده، به سواحل روس آمد و شد نمایند و در آن سواحل در حال شکست کشتی به همان نسبت استعانت و امداد خواهند یافت. در باب سفاین حربیه که علم های عسکریه روسیه دارند چون از قدیم بالانفراد استحقاق داشتند که در بحر خزر سیر نمایند، لهذا همین حق مخصوص کما فی السابق امروز به اطمینان به ایشان وارد می شود، به نحوی که غیر از دولت روسیه هیچ دولت دیگر نمی تواند در بحر خزر کشتی جنگی داشته باشد.

 

فصل نهم- چون مکنون خاطر اعلیحضرت امپراطور کل ممالک روسیه و اعلیحضرت پادشاه ممالک ایران است که من کل الوجوه عهودی را که به این سعادت و میمنت ما بین ایشان مقرر گشته مستحکم نمایند، لهذا قرارداد نمودند که سفراء و وکلا و کارگزارانی که از جانبین به دولتین علیتین تعیین می شود- خواه برای انجام خدمت های اتفاقی یا برای اقامت دایمی – به فراخور مرتبه و موافق شأن دولتین علیتین و بملاحظه مودتی که باعث اتحاد ایشان گشته به عادت ولایت مورد اعزاز و احترام شوند و در این باب دستور العملی مخصوص و تشریفاتی قرار خواهند کرد که از طرفین مرعی و ملحوظ گردد.

 

فصل دهم- چون اعلیحضرت امپراطور کل روسیه و اعلیحضرت پادشاه ممالک ایران استقرار و افزایش روابط تجارت را ما بین دو دولت مانند یکی از نخستین فواید ملاحظه کردند که می بایست از تجدید مصالحه حاصل شود، لهذا قرارداد نمودند که تمامی اوضاع و احوال متعلقه به حمایت تجارت و امنیت تبعه دو دولت را به نوعی که متضمن مرابطه کامله باشد معین و منتظم و در معاهده جداگانه ای که به این عهدنامه ملحق و ما بین وکلای مختار جانبین مقرر و مانند جزو متمم او مرعی و ملحوظ میشود مضبوط و محفوظ دارند.

 

اعلیحضرت پادشاه ممالک ایران برای دولت روس کما فی السابق این اختیار را مرعی می دارد که در هر جا که مصلحت دولت اقتضا کند کونسولها و حامیان تجارت تعیین نمایند و تعهد می کند که این کونسولها و حامیان تجارت را که هر یک زیاده از ده نفر اتباع نخواهد داشت فراخور رتبه ایشان مشمول حمایت و احترامات و امتیازات سازد و اعلیحضرت امپراطور کل ممالک روسیه از جانب خود وعده می کند که درباره کونسولها و حامیان تجارت اعلیحضرت پادشاه ممالک ایران به همین وجه مساوات کامله مرعی دارد.

 

در حالتی که از جانب دولت ایران نسبت به یکی از کونسولها و حامیان تجارت روسیه شکایتی محققه باشد، وکیل و یا کارگزار دولت روس که در دربار اعلیحضرت پادشاه ممالک ایران متوقف خواهد بود و این حامیان و کونسولها بلاواسطه در تحت حکم او خواهد شد، او را از شغل خود بیدخل داشته به هر که لایق داند اداره امور مزبور را بر سبیل عادیه رجوع خواهد کرد.

 

فصل یازدهم- همه امور و ادعا های تبعه طرفین که به سبب جنگ به تأخیر افتاده بعد از انعقاد مصالحه موافق عدالت به اتمام خواهد رسید و مطالباتی که رعایای دولتین جانبین از یکدیگر یا از خزانه داشته باشند به تعجیل و تکمیل وصول پذیر خواهد شد.

 

فصل دوازدهم- دولتین علیتین معاهدتین بالاشتراک در منفعت تبعه جانبین قرارداد می کنند که برای آنهایی که مابین خود به سیاق واحد در دو جانب رود ارس املاک دارند موعدی سه ساله مقرر نمایند تا به آزادی در بیع یا معاوضه آنها قدرت داشته باشند، لکن اعلیحضرت امپراطور کل روسیه از منفعت این قرارداد در همه آن مقداری که به او تعلق و واگذار می شود، سردار سابق ایروان حسین خان و برادر او حسن خان و حاکم سابق نخجوان کریم خان را مستثنی می دارد.

 

فصل سیزدهم- همه اسیرهای جنگی دولتین خواه در مدت جنگ آخر باشد یا قبل از آن و همچنین تبعه طرفین که به اسیری افتاده باشند از هر ملت که باشد همگی بغایت چهار ماه به آزادی مسترد و بعد از آنکه جیره و سایر تدارکات لازمه به آنها داده شد به عباس آباد فرستاده می شوند تا اینکه به دست مباشرین جانبین که در آن جا مأمور گرفتن و تدارکات فرستادن ایشان به ولایت خواهد بود تسلیم شوند.

 

دولتین علیتین در باب همه اسیرهای جنگ و تبعه روس و ایران که به اسیری افتاده و به علت دوری مکان هایی که در آن جا بوده اند یا به علت اوضاع و اسباب دیگر بعینه مسترد نشده باشند، همان قرارداد را می کنند و هر دو دولت ایٌ وقت کان اختیار بی حد و نهایت خواهند داشت که آنها را مطالبه کنند و تعهد می کنند که هر وقت اسیر خود به دولت عرض نماید یا ایشان را مطالبه کنند از جانبین مسترد سازند.

 

فصل چهاردهم- دولتین علیتین معاهدتین جلای وطن کنندگان و فراریان را که قبل از جنگ یا در مدت آن به تحت اختیار جانبین گذاشته باشند مطالبه نمی کنند ولیکن برای منع نتایج مضره جانبین که از مکاتبات و علاقه خفیه بعضی از این فراریان با هم ولایتیان یا اتباع قدیم ایشان حاصل می تواند شد، دولت ایران تعهد می کند که حضور و توقف اشخاصی را که الحال یا بعد از این باسمه به او مشخص خواهد شد از متصرفات خود که مابین ارس و خط رودخانه مرسوم به جهریق و دریا و حد ارومی و رودخانه مشهور به جیقتو و قزل اوزن تا التقای آن به دریا واقع است رخصت می دهد.

 

اعلیحضرت امپراطور کل ممالک روسیه از جانب خود همچنین وعده می کند که فراریان ایران را در ولایت قراباغ و نخجوان و کذالک در آن حصه ولایت ایروان که در کنار راست رود ارس واقع است اذن توطن و سکنی ندهد، لیکن معلوم است که این شرط مجری و معمول نبوده و نخواهد بود، مگر در باب اشخاصی که صاحب مناصب ملکیه یا مرتبه و شأن دیگر باشد، مانند خوانین و بیک ها و ملا های بزرگ که صورت رفتار ها و اغواها و مخابرات و مکاتبات خفیه ایشان درباره همولایتیان و اتباع و زیر دستان قدیم خود موجب یک نوع رسوخ و تأثیر به افساد و اخلال تواند شد.

 

در خصوص رعایای عامه مملکتین مابین دولتین قرارداده شده که رعایای جانبین که از مملکتی به مملکت دیگر گذشته باشند، یا بعد از این بگذرند مأذون و مرخص خواهند بود که در هر جایی که آن دولت که این رعایا به تحت حکومت و اختیار او گذاشته باشند مناسب داند سکنی و اقامت کنند.

 

فصل پانزدهم- اعلیحضرت پادشاه ممالک ایران به این حسن اراده که آرام و آسایش را به ممالک خود باز آورد و موجبات مکاره را که اکنون به سبب این جنگ و خصومت بر اهالی مملکت روی آورده و به جهت انعقاد این عهدنامه که به فیروزی تمام سمت انجام می پذیرد از ایشان دور کرده، همه رعایا و ارباب مناصب آذربایجان عفو کامل و شامل مرحمت می فرمایند و هیچ یک از ایشان بدون استثنای مراتب و طبقات به جرم عرضه ها و عملها و رفتارهای ایشان که در مدت جنگ یا در اوقات تصرف چند وقت قشون روسیه از ایشان ناشی شده نباید معاقب شوند و آزار ببینند و نیز از امروز یکساله مهلت به ایشان مرحمت می شود که به آزادی با عیال خود از مملکت ایران به مملکت روس انتقال نمایند و اموال و اشیاء خود را نقل یا بیع کنند، بدون اینکه از جانب دولت یا حکام ولایت اندک ممانعت کنند یا از اموال و اشیاء منقوله یا مبیعه ایشان حقی و مزدی اخذ نمایند.

 

و در باب املاک ایشان پنج سال موعد مقرر می شود که در آن مدت بیع به حسب خواهش خود بنا گذاری در باب آنها نمایند، و از این عفو و بخشش مستثنی می شوند کسانی که در این مدت یکساله به سبب بعضی تقصیرها و گناههایی که مستلزم سیاست دیوانخانه باشد مستوجب عقوبت می گردد.

 

فصل شانزدهم- بعد از امضای این عهدنامه مصالحه، فی الفور وکلای مختار جانبین اهتمام خواهند داشت که به همه جا دستورالعمل و حکم های لازمه بفرستند تا بلا تأخیر خصومت را ترک نمایند.

 

این عهدنامه مصالحه که در دو نسخه به یک مضمون ترتیب یافته است و به دستخط وکلای مختار جانبین رسیده به مهر ایشان ممهور و مابین ایشان مبادله شده است. از جانب اعلیحضرت امپراطور کل ممالک روسیه و اعلیحضرت پادشاه ممالک ایران مصدق و ممضی و تصدیق نامه های متداوله که به دستخط مخصوص ایشان مزین خواهد بود و در مدت چهارماه یا زودتر اگر ممکن باشد مابین وکلای مختار ایشان مبادله خواهد شد.

 

تحریراً در قریه ترکمان چای، به تاریخ دهم شهر(؟) فیورال روسی سنه یک هزار و هشتصد و بیست و هشت (۱۸۲۸م.) مسیحیه که عبارت است از پنجم شهر شعبان المعظم سنه یک هزار و دویست و چهل و سه (۱۲۴۳ق.) هجری به ملاحظه و تصدیق نواب نایب السلطنه رسید و به امضای وزیر دول خارجه عالیجاه میرزا ابوالحسن خان رسید.

 

ادامه دارد ...

 

 

بخش بعدی = شورش ها داخلی خانها و نقش مخرب آنان بر جبهه های جنگ

[sadra91 323]

باسلام

 

ضمن پذیرش نظر دوستان در خصوص فاصله شدید اجتماعی وعلمی صنعتی ایجاد شده بین ایران  و دول اروپایی در آن زمان ولی  به نظر اگر نیروی های نظامی ایران وفرماندهانش   حساب شده تر وباهماهنگی بیشتری در جبهه های مختلف جنگ وارد عمل می شدن  وشخص شاه ودربار درایت بیشتری به خرج می دادن شاید شکست ها هم این قدر خرد کننده وتاریخی نبود،چون علی الظاهر از نظر نفرات وتجهیزات نظامی چندان در مضیقه نبودن و جرات وجسارت جنگ با روسها هم وجود داشته ،شاید مقایسه درستی نباشه ولی مثلا کشاندن جنگ به مناطق داخلی تر ایران  و اجرای سیاست زمین سوخته وفرسایشی کردن جنگ شبیه اقداماتی که شاه طهماسب صفوی درنبرد با سلیمان قانونی پادشاه عثمانی انجام داد.محتمل هست در این صورت حداقل مثل فنلاند سال 1940 یه شکست آبرومندانه رو متحمل می شدیم.

[adelkhoje 5,060]

 

 

 

 

آرایش مربعی آرایش رایج پیاده نظام اروپایی در عصر فتحعلی شاه

 

 

 

 

بخش پنجم

 

 

شورش های داخلی خانها و نقش مخرب آنان بر جبهه های جنگ

 

 

فتحعلی شاه نیز از همان آغاز شعله ور قدرت طلبی حریفان و مدعیان توانست بر سریر قدرت بنشیند. ساختار اقتصادی – سیاسی فئودالیته ایرانِ عصر قاجار که بازمانده قرون گذشت بود،سبب گشت تا خانها ،شاهزادگان و سرداران متعدد در گوشه به گوشه ایران هریک در حیطه فرمانروایی کوچک خاص خود خرده درباری را بوجود آورند و قوای مسلح محلی را زیر نظر داشته باشند.

 

این مجموعه همیشه بعنوان یک قوه گریز از مرکزیت بویژه در زمان مرگ پادشاهان بزرگ نمود پیدا می کردند.چنین عملکردهای مخرب گاه زمانی در عرصه جامعه فرصت ابراز وجود می یافتند که ناخواسته نقش ستون پنجم دشمن را نیز ایفا می کردند.از جمله در شرایطی که وحدت و یکپارچگی ملی عامل اصلی حفظ خطوط مقدم جبهه های جنگ علیه روسها بحساب می آمد،شورش خانها باعث تضعیف جبهه و پشت جبهه های جنگ می گشت و پیکره وحدت را خدشه دار می نمود.

 

شورشها هم برای دربار و هم برای سرداران بزرگ ارتش ایجاد دغدغه و مشکل می نمود . آنها گاهی مجبور می شدند بخشی از نیروهای رزمی خود را از صحنه های نبرد جدا کرده به مراکز شورش منتقل می نمودند . و یا سپاهیانی را که باید در نقش نیروی ذخیره و پشتیبانی در صحنه نبرد استفاده شود ، در مراکز اغتشاش از وجودشان برای سرکوب استفاده میشد.متاسفانه این شورش ها و  وضعیت «خان خانی» هرگز پایانی نداشت و با شکست ایران در برابر روس ها و تحقیر افکار عمومی،زمینه را برای بهره برداری خانها مساعدتر نیز کرده بود.

 

 

 

 

عباس میرزا

 

 

قائله هرات و مرگ عباس میرزا

 

 

منطقه هرات در افغانستان از سالها پیش یکی از مراکز عصیان و تمرد محسوب می شد.بویژه شاهزاده محمد ولی میرزا حاکم خراسان مداوماً بر آتش اختلافات با خانهای این ناحیه می دمید و عرصه را به شدت بر آنها تنگ کرده بود.پس از شکست در برابر روس ها و اغتشاشات نواحی خراسان ، فتحعلی شاه مجبور شد محمد ولی میرزا را خلع و پسردیگرش شجاع السطلنه (حسنعلی میرزا) را به حکومت خراسان بگمارد.در پی این تحولات اندک زمانی بعد افغانها به رهبری فتیح (فتح) خان شرایط را برای اعلام استقلال مناسب دیدند و غوغایی پربا نمودند .

 

شجاع السلطنه از طرف پدر ماموریت سرکوبی آنها را به عهده گرفت.وی نخست به مشهد آمد،در آنجا خانهای بزرگ منطقه با قشونهای تحت امر خود به او پیوستند سپس به سوی هرات روانه گردیدند. فتیح خان نیز با سپاهی به استعداد 40 هزار نفر در نزدیکی کوسویه آماده نبرد شده بود.شجاع السطنه  بنه و آغروق را در باط کافر قلعه قرار داد و به همراه 10 هزار سواره و  پیاده به سمت فتیح خان رهسپار شدند. او لشکریان خود را به پنج قسمت تقسیم نمود و هر قسمت را به سرداری سپرد .پیاده نظام استرابادی در مقدمه لشکر،حاکم سمنان به همراهقشون سمنانی در سمت چپ ، سواره کرد و قراچورلو با پیادگان دامغانی و سمنانی و سواران مافی و قشون خراسان نیز در مرکز سپاه قرار گرفت .

 

جنگی سخت آغاز شد ، با غرش توپ ها و شلیک تفنگها که از دود باروت آنان آسمان میدان جنگ تیره و تار گشته بود،لشکریان به هم در افتادند.جمعی از افاغنه در همان ساعت اول کشته یا اسیر گشتند،عده ای بسیار به سوی سبزوار گریختند.اما لشکریان خراسان تا 30 فرسنگ آنها را تعقیب نمودند.

 

فتح خان پس از این شکست به پسر محمد شاه افغان پناه برد ، وی مدتی بعد به امر فتحعلی شاه دستگیر و از دو چشم محروم گردید.پس از وی برادرانش به خونخواهی برخاستند ولی آنان هم کاری از پیش نبردند و عاقبت در سال 1242 ه.ق سلسله افغانهای درانی در کابل و قندهار مضمحل شدند.در طی سالهای آخر جنگهای منطقه هرات ، عباس میرزا نیز مدتی را به آرام نمودن افاغنه پرداخت و توانست تا یک سال قبل از مرگش (1249 ه.ق) به آن نواحی سر و سامانی بدهد،ولی اجل به او بیش از این مهلت نداد و در مشهد به سن 47 سالگی درگذشت . پس از مرگ وی فتحعلی شاه هم دوامی نیاورد و در سال بعد به سن 68 سالگی جهان رو بدرود گفت.

 

 

 

 

ژنرال گاردان در دربار فتحعلی شاه 1808

 

 

سپاه ایران در عصر فتحعلی شاه

 

 

 

ارتش ایران هر چند در زمان شاه عباس اول صفوی گروهی از صاحب منصبان نظام اروپایی (برادران شرلی) را مدتی در اختیار داشت ،ولی پس از مرگ شاه عباس تا قبل از ورود هیئت های نظامی فرانسوی و انگلیسی در عهد فتحعلی شاه ، دیگر نه اصلاحاتی به خود دید و نه افسران و کارشناسان نظامی و اروپایی را به صورت گروهی برای بهره وری از دانش و فن آنان بکارگرفت .این ارتش هنوز (عهد فتحعلی شاه) بر اصول و سازمان ایلیاتی گذشته استوار بود.

 

 

ژنرال گاردان رئیس هیات نظامی فرانسویها در ایران درباره رسته های ارتش چنین گزارش کرده است : «1- پیاده نظام 60 هزار سرباز دارد که چندان بکار نمی آیند. اسلحه آنها خیلی سنگین است.پیادگان آذربایجانی و عراقی تفنگهای فیتله ای دارند،این تفنگها را بسیار بد سوار کرده اند 2- افراد سواره نظام هرکدام اسبشان را خود می آورند و هر ایل باید مقداری سوار بدهد.آنها حدود 140 هزار نفر می شوند که اسلحه شان تفنگ،نیزه و سپر است.تفنگ هی آنها بسیار بلند و قطرسپرهایشان 45 سانت است 3- توپخانه که دارای 2500 توپچی است. توپ های آنها از نوع روسی می باشد .

 

زنبورک ها هم بر شتر سوار می شوند .در موقعه جنگ افراد سوار تحت هیچ نظمی نیستند و هم قسم میباشند چهار نعل بدون هیچ ترتیبی به دشمن حمله کنند.اگر دشمن ایستادگی کند،با نظمی تمام چهار نعفل به عقب می نشینند و از عقب تیر می اندازند.افراد اسبان خود را نعل تخت نمی زنند و هرکس هم باید قیمت نعل اسب خویش را از کیسه خودش بدهد.چون تهیه انبار علیق رایج نیست فقط در موقع رویش علف به خارج می روند و در اواخر تابستان و اوایل پائیز به شهر بر می گردند.»

فابویه در کتاب خود می نویسد : «سواره نظام ایران قابل تعلیم نظامی هستند به شرط آنکه به آنها انضباط و امکانت و تجهیزات داده شود.ولی پیاده نظام دسته هایی مردم ولگردند که حتی فرماندهانشان هم اسمشان را نمی دانند. ارتش ایران فاقد توپخانه (درستی) است . چند توپی هم که قبل از مانده کاملاً بی ارزش هستند.نوعی توپ (سبک) وجود دارد که به آن زنبورک می گویند.زنبورک ها دارای لوله بسیار کوتاه و گلوله های کوچک هستند که حدود 250 گرم وزن دارند .آنها را بر پشت شتر یا استر بار می کنند.افراد توپخانه سپاه ایران شامل 150 نفر آدم های بی معلومات می باشند.

 

ژوبر در سفرنامه خود چنین  می نگارد : «مخارج ارتش ایران در موقع حرکت لشکریان عموماً با ایلاتی است که از آنجا عبور می کنند.ناظر خرجها و مباشرین قشون باید قبضی بدهند که مشخصص کننده مقدار  آذوقه مصرف شده است که به کدخداهای دهات و کلانترها می دهند تا از میزان مالیات کسر شود.ولی غالباً این امر صورت نمیگیرد  ظلم مضاعف بر مردم و روستاها می شود.

 

 

 

 

 

توپخانه زنبورک که در دوره اصلاحات عباس میرزا نقش خود را از دست داده بود و دیگر به ندرت از آن استفاده می شد

 

 

سپاهیان روزانه بین 6 تا 12 فرسخ راهپیمایی دارند . آقا محمد خان سواره نظام خود را 15 روزه از تهران به تفلیس برد.قبل از حرکت صاحب منصبان جلوتر رفته و آذوقه و علیق و محل توقف لکشر را معین می کنند و چادرها را برپا می دارند.

 

ارتش ایران غالباً پیش قراول و کشیکچی ندارد (؟) و گاه با شبیخون و حملات غافلگیر می شوند.نظم خاصی در ارتش ایران حاکم نیست.سربازان قبل از پیروزی به غنیمت جنگی وابستگی دارند.در ایران سربازخانه ،بیمارستان نظامی و مخازنی برای نگهداری آذوقه قشون نیست.افراد از محل حقوق کلیه احتیاجات خود را تامیین می کنند.»

 

روش احضار و تعلیم سربازان که برحسب اتفاق صورت می گرفت مانع از  بوجود آمدن قوایی بود که بتواند در برابر فشار مهاجمان بیگانه پایداری کند.اسامی سربازان عشایری که باید به خدمت سربازی مشغول شوند با اسامی پدران و سایر خصوصیات خانوادگی آنان در دفترخانه ای که واقع در مقر حکومت بود ثبت می شد.

 

 

ارتش ایران اگر میخواست در برابر قوای روسی مقاومت کند باید در مورد قوای نظامی خود قائل به تجدید نظر باشند و برای اینکار احتیاج به تمرکز بیشتری بود.با این همه هرگز مسئله پرداخت حقوق افراد قشون منظم مورد توجه شاه و ولیعهد قرار نگرفت . چون راه حل این مشکل را نمی دانستند هرچه در طریق اصلاح قشون قدم بر می داشتند به جائی نمی رسیدند.هیئت ها و مربیان متعدد نظامی استخدام کردند و زمانی که عباس میرزا در آذربایجان بود فرمانی برای سرباز گیری از تمام نقاط آذربایجان صادر کردو مقرر شد که مزد،ساز و برگ ، لباس و سایر احتیاجات سربازان از محل وجوه دیوانی تامین شود.اما در عمل حکومت قاجار نتوانست قشونی به سبک جدیدتر تربیت و مجهز کند .قشون ارتش ایران ترکیبی از سربازان گارد سلطنتی شاه بود که روسای عشایر و دیگران آماده می کردند و به همه سپاهیان زمین واگذار می شد.

 

 

 

صحنه ای از نبردهای جنگ اول ایران و روس موسوم به "پل انسانی" جایی که 293  سرباز روس توانستند هجوم 20000 سرباز ایرانی را به مدت 2 هفته سدکنند. در این  نقاشی سربازان روس از بدنهایشان پلی درست کرده اند تا دو قبضه توپ را از خندقی عبور دهند.

 

 

همانطوری شرح ارتش ایران در دوره فتحعلی شاه را در این نوشتار مطالعه کردید ، ارتش ایران در زمان فتحعلی شاه وضع مطلوبی نداشت.تغییر در وضعیت جهانی از زمان صفویه به این سو و وزیدن نسیم این تغییرات به طرف ایران ، رشد علم و صنعت در اروپا از جمله توسعۀ صنعت تسلیحات (بویژه آتشباری) ، گسترش ارتباطات دیپلماتیک،سفرهیات ها و مقامات عالیرتبه کشوری و لشکری ایران به خارج و مهمتر از همه دو دوره جنگهای بین ایران و روس نقاط ضعف ارتش سنتی ایران دربرابر ارتش صنعتی و مدرن روسیه بطور آشکار نشان داد، همه و همه سبب گردید تا دولتمردان و بعضی از صاحب منصبان نظامی ایران را به فکر تغییر و تحول و مدرنیزه کردن ارتش بیندازد.

 

مثلاً در سال 1244 ه.ق (1828 میلادی) هیاتی از ایران به ریاست شاهزاده خسرو میرزا به روسیه رفت که میرزا تقی خان فراهانی (امیر کبیر) هم آنان را همراهی می کرد.آنها از موسسات علمی،کارخانه ها ، مراکز صنایع نظامی ، مدرسه نظام و سایر تاسیسات روسیه بازدید کردند . در شهر تول از کارخانه بزرگ اسلحه بازدید دقیق به عمل آوردند . میرزا مصطفی افشار منشی هیئت در این بار چنین نگاشته است :«کاشکی دولت ایران چند نفر از جوانان کاردیده را برای تعلیم به این کارخانه ها (صنایع نظامی) می فرستاند که به خرج کم و زمان اندک تحصیل انواع صنایع می کردند».

 

در راس اصلاح طلبان ارتش باید از عباس میرزای ولیعهد و سرفرماندهی کل سپاه ایران در جبهه های جنگ با روسها نام برد.آذربایجان و مقر حکومت او تبریز نیز پایگاه اصلی اصلاحات و تحولات محسوب می گردید.در طی جنگهای ایران و روسیه به خاطر به خدمت گرفتن هیاتهای نظامی خارجی از جمله فرانسوی و سپس انگلیسی و احداث کارخانجات اسلحه سازی ، باروت سازی و توپ ریزی ، آذربایجان و تبریز را مرکز تمام حوادث نظامی و سیاسی ایران کرده بود.علاوه بر آن مذاکرات نظامی و سیاسی با ژنرال ها و سیاستمدران روس ، فرانسه و انگلیس باعث نفوذ و قدرت عباس میرزا و شهرت ایالت (استان) تحت فرمانروایی وی شده بود.

 

گرایش عباس میرزا و افسران عالیرتبه تحت فرمان او به اصلاحات بر کسی پوشیده نیست.به طوری که ولیعهد قاجار تئوری و عمل را باهم میخواست.پس خود به تیراندازی با تفنگ و اجرای مواد نظامنامه پیاده نظام ارتش فرانسه پرداخت و به کمک افسران وابسته به سفارت فرانسه مدتی به مطالعه و مانور پیاده نظام و توپخانه پرداخت.وی به بررسی جزئیات ساختمان سربازخانه ها ، زراد خانه ها و کارگاههای اسلحه سازی و باروت کوبی ،توپریزی ایجاد انضباط و تغییر در لباس نظامیان علاقهمند و مٌصر بود.او همیشه بر خلاف شاهزادگان دیگر به جای لباس و جواهر از پدر توپ ، تفنگ ، باروت و سرب تقاضا داشت.

 

در دوره فتحعلی شاه علاوه بر استفاده از وجود افسران فرانسوی و انگلیسی در این دوره ، سعی نیز شده بود با اعزام دانشجو به خارج ، از دانش فنی آنان در مورد تکنیک و تکنولوژی رو به گسترش صنایع نظامی بهره ببرند از جمله در سال 1230 ه.ق هیئت حاکمه ، مخصوصا قائم مقام 5 نفر را برای بدست آوردن تجربیات به همراه دارسی به انگلستان فرستاد که یکی از آنها میرزا رضا (سلطان توپخانه) بود.

 

 

متاسفانه با وجود استفاده از تمام این عوامل و امکانات که تاثیرات کوتاه مدت ، مفید و مثبتی نیز بر ساختار اولیه ارتش ایران به جای نهاد ، عواملی هم سبب شد تا مانع از اجرای اصلاحات و تحولات عمیق در سازمان ارتش شود.اهم این عوامل عبارت بودند از :

 

-         اصطکاکها و رقابت های سیاسی – نظامی بین دولت های بیگانه که به نوبت در خدمت صاحب منصبان نظامی ایران قرار می گرفتند،ولی به خاطر رقابت ها و دسیسه های گوناگون بلافاصله حذف می شدند.

-         ثابت ماندن ساختار اقتصادی – اجتماعی (فورماسیون) قومی و عشیره ای در ایران که بر فلسفه وجودی خانها و خصلت محافظه کاری آنها استوار بود.خصوصیات نیروهای مسلح ایلاتی جنین جوامعی به تبع از آن مشمول نابسامانیها و بی انضباطی ها می شد.

-         حسادت و رقابت بین شاهزادگان قاجار با عباس میرزا . تعداد این شاهزادگان به حدی بود که رضا قلی هدایت مورخ این زمان ، فتحعلی شاه را « 50 شاهزاده لشکرکش و سلطان 50 هزار سوار دشمن کش» نامیده است.

-         مقاومت و مخالفت بخش سنتی ، قدیمی ارتش ایران در برابر تحولات و مدرنیزاسیون سپاه که گاهی منافع و مقام آنها را به طور جدی در معرض خطر قرار می داد.بویژ آنکه تعدادی از آنها سرطایفه ها و فرماندهان بخشهائی از سپاه (سربازان عشایری) بودند.

-         تفاوت فرهنگی مخصوصا در امر زبان که کار افراد هیاتهای نظامی خارجی را با وجود تعدادی مترجم در امر تعلیم به فرماندهان ایرانی با دشواری مواجه می ساخت.

-         ترس کشورهای بیگانه از عاقبت و نتایج مساعدتهای نظامی آنها که بزودی سپاه ایران را تبدیل به وزنه ای قدرتمند می کرد.تقویت و تجهیز ارتش ایران مخصوصاً یگانهای آتشباری مثل توپخانه و تفنگچیان تازمانی برای آنها معقول پسندیده می آمد که در برابر رقیب آنها بتوانند سد و عامل بازدارنده محسوب شوند.در غیر این صورت یک ارتش مدرن ایرانی درناحیه حساس موجب عدم تعادل در موازنه قوا می گردید.واحدهای منظم و تجهیز شده ارتش ایران خطی برای مرزهای طولانی روسها محسوب می گشتند و برای انگلیسی ها خطر آفرین برای مستعمره آنان یعنی هندوستان به حساب می آمدند.بدین خاطر عوامل هر دو دولت پنهان و آشکار مخالف توسعه اصلاحات بودند و تمام تعلیمات و اقدامات هیاتهای فرانسوی را زیر ذربین نگاهای خود داشتند.اتفاقاً حوادث سیاسی –نظامی چند دهه آخر حکومت قاجار این امر را به اثبات رساند و صحه بر صدق احتیاط کاری آنان نهاد.

 

 

بخش بعدی =سرنوشت ارتش ایران پس از طلیعه اصلاحات عصر فتحعلی شاه و پس از مرگ عباس میرزا

 

ادامه دارد ....

ویرایش شده در شهریور 94 توسط adelkhoje

[sasasasa 3,082]

دوستان وقتی صحبت جدایی هرات از ایران میشود باید دقت شود که هراتی ها و کلا شمال افغانستان در اصل خراسانی هستند نه افغانی. افغانستان فعلی از چند نژاد تشکیل شده است. 

1- تاجیک ها که در واقع فارس های افغانستان هستند. البته بعضی ها هراتی ها را تاجیک نمی گویند بلکه فارس میگویند.  نزدیک ترین بخش افغانستان از لحاض نژ ادی به ما هراتی ها هستند. هراتی های اصیل کاملا شبیه ایرانی ها دیده میشوند.

2- ازبک ها  که ترک هستند ولی فارسی هم معمولا بلدند. 

3- هزاره ها که فارسی نیز با لهجه هزاره ای صحبت میکنند. بیشتر قیافه هایی که ما به عنوان افغانی میشناسیم هزاره هستند.

3-پشتون ها که طالبان ها از نژاد پشتون هسنتند. نژادی بین بلوچ و هندی هستند. تا حدود 150-200 سال پیش فقط به پشتون ها افغانی گفته میشد.  به تدریج این نژاد به علت کثرت جمعیت که حدود 50% جمعیت افغانستان فعلی را تشکیل میدهد و بی توجهی دولت های ایرانی  بر کل افغانستان فعلی غالب شد. در گذشته نه چندان دور شمال افغانستان فعلی همراه با خراسان ایران و استان های سمرقند و بخارا که اکنون در ازبکستان است همراه با مرو قسمت اصلی خراسان بزرگ را تشکیل میدادند. و مرکز فرهنگی ایران بزرگ بودند. البته تعریف خراسان در طول تاریخ تغییراتی کرده و گاه تا دریاچه ارال توسعه یافته است. بتدریج پشتون ها بر این نواحی مسلط شدند و فرهنگ انها غالب شد. الان یک کابلی خود را افغانی میداند در صورتیکه 200  سال قبل خود را خراسانی میدانست.  حتی موسیقی این نواحی که خراسانی بود یعنی شبیه موسیقی ما الان شبیه موسیقی هندی است.  البته هنوز هم افراد افراد تحصیل کرده افغانستان اکثرا فارس هستند. و حتی بعضی از انها میگویند اسم کشور ما باید خراسان و یا حتی ایران!!!! یود. 

سرزمین اریانا که در اوستا و بعضی منابع قدیم ایرانی امده در واقع شمال افغانستان بوده. ولی همانطوریکه گفته شد ملل این نواحی تحت تاثیر پشتون ها و عوامل دیگر باتغییرات فرهنگی مواجه شدند و ماهیت ایرانی انها کمتر شد

ویرایش شده در شهریور 94 توسط sasasasa

[adelkhoje 5,060]

 

 

 

 

 

 

بخش پایانی

 

ارتش ایران پس از طلیعه اصلاحات عصر فتحعلی شاه

 

پس از ورود هیاتهای نظامی و افسران عالی رتبه فرانسوی و انگلیسی به ایران،بخشها و واحدهای متعددی تحت آموزش و تعلیمات آنها قرار گرفتند.ولی متاسفانه این آموزش به تمام رسته ها جاری نگردید و فقط شامل قسمتی از سازمان و واحدهای سپاه ایران مخصوصاً در آذربایجان شد.

 

خصوصیات ارتش ایران در اواخر عصر فتحعلی شاه :

 

تحت تاثیر حضور هیاتهای نظامی اروپائی و تعلیمات آنها ، قسمتی از واحدها و یگانها دارای دیسیپلین ، آمادگی رزمی و انضباط نظامی شدند.این انضباط تی در صحنه نبرد به هنگام آرایش نیروها هم مشهود بود.لباسهای متحد الشکل و درجات نظامی وضع مشخصی به خود گرفتند.از همین دوران بتدریج درجات سرتیپ ، سرهنگ ، یاور (سرگرد) ، سلطان (سروان) ، نایب (ستوان) ، سرباز و جانباز رده های مختلف نظامیان ارتش ایران را معین نمود.

 

در زمینه کارخانجات مهمات سازی از جمله توپریزی که مورد توجه بیشتری بود، گلوله توپ ، تفنگ سازی،طپانچه سازی و ماهوت سازی پیشرفت های خوبی حاصل گردید.بویژه کپی برداری و الگوسازی از تفنگ های فرانسوی و انگلیسی توسعه زیادی یافت.

 

با توجه به اهمیت اصلی ادوات جنگی آتشبار همچون توپ و تفنگ ، هنوز ادوات رزمی گذشته به ندرت مورد استفاده قرار می گرفتند. ابزارهای جنگی این عصر شامل : توپ ، زنبورک ، تفنگ ، شمشیر، سپر،زره ، تیر و کمان ، کلاه خود و از آلات موسیقی نظامی نیز به شیپور ، دف ، نای ، کوس و دهل را نام برد.

 

در فتح دژها یا قلاع همچون گذشته از حفرکردن نقب ، منفجر کردن بخشی از حصار ، بالا رفتن از نردبانها ، به توپ و خمپاره بستن حصار و حصاریان و پرتاب سنگ توسط منجنیقها استفاده می شد.احداث کارخانه های متعدد توپ ریزی ، بهره بری از توپ و انواع خمپاره ها را برای فتح قلعه ها گسترش داد و روشهای سنتی و قدیمی در امر قلعه گیری را نیز به تدریج منسوخ می نمود.علاوه بر آن استحکامات دفاعی قلعه ها و شهرها هم به آرامی رو به فراموشی می رفت.

 

بخش تدارکات سپاه قاجار در این دوره نیز هنوز توسط چهارپایانی همچون قاطر ، اسب و گاهی شتر حمل می گردید.

بسیج و تجمع قوای مسلح همچون گذشته هنوز بر اساس سیستم ایلاتی – عشیرتی انجام می گرفت و هر خان یا شاهزاده با نیروهای تحت امیر حیطه حاکمیت خود در جنگ حضور میافت.مجموعه این خانها و شاهزادگان کادر فرماندهی را نیز تشکیل می دادند.

 

نیرویی دریایی تا این عهد هم همچنان مورد بی مهری و بی توجهی قرار داشت .

 

هنوز عنصر دلیری و شجاعت سربازان مخصوصاً فرماندهان در صحنه های نبرد بسیار مهم و اساسی بود و حتی نقش محصولات صنعت نظامی (توپ و تفنگ) هم گاه به همراه این عنصر جلوه گر می گشت.مثلا تفنگچیان در دوره دوم جنگ های ایران و روسیه به خاطر تهور بیش از حد مورد تشویق قرار می گرفتند.در این مورد شاهزادگان و خانهای ایلات نیز برای گرفتن انعام و خلعت یا حکومت ایالات و گاهی هم برای کسب شهرت ، با تقلید از پهلوانهای حماسی ایران قدیم دست به کارهای متهورانه می زدند که در مواردی منجر به مرگ آنها نیز می شد.

 

آوردن عراده های توپ دشمن ، اسیران جنگی و یا سرهای سربازان مقتول دشمن از صحنه های خونین نبرد به «اردوگاه بزرگ شاهانه خاقان» رواج داشت ، آنچنانکه گاه «پنج مناره از کله های سربازان روسی» بر افراشته می شد.

 

تامین آذوقه سربازان و علوفه دواب چهارپایان سپاه از ولایات مختلف از جمله روستاهای سر راه یا منطقه عملیاتی تامین می گشت.قسمتی را نیز حکام ، شاهزاده ها و خانهای ولایات در زمان حرکت به سوی جبهه ها یا اردوگاه شاهانه تامین می کردند.خود شاه نیز در آغاز حرکت در این مورد اقداماتی انجام می داد.در صورت اضطرار و کمبود شدید آذوقه ، واحدهای ویژه ای از سواران زبده با کمین در مسیر آذوقه رسانی دشمن ، اموال آنها را مصادره می نموند.

 

 

هنوز غارت روستاها و قلاع سر راه و غنائم جنگی یکی از اهداف و آرزوهای سربازان ایرانی شرکت کننده در جنگ محسوب می شد، آنچناکه گاه به گاه بعضی از شاهان و حکام مجبور می شدند با صدور امریه ای سربازان را از هر نوع نهب و غارت منع کنند.یکی از تاریخ نگاران عصر فتحعلی شاه این صفت نیکو را به کرات به عباس میرزا منسب نموده است . از جمله : «روزی پیرزنی به نایب السلطنه (عباس میرزا) شکایت برد که سرباز تو کاسه ماست مرا خورده و بها نداده است.شاهزاده گفت شکم او را پاره خواهیم کرد اگر اثری از ماست باشد او به سزایش رسیده وگرنه تو را قصاص می دهیم.پس چنین کردند و ماست را در شکم سرباز یافتند.شاهزاده امر کرد به پیرزن انعامی داده شود و مرخص گردد.

 

 

رژه سپاه ایران به طور مرتب انجام می گرفت.هرچند این سنت در ارتش ایران از دوران باستان مورد توجه جدی قرار داشت.ولی با حضور افسران نظامی خارجی و تشکیل واحدهای منضبط ، این مسئله مورد توجه بیشتری قرار گرفت.دروویل شخصاً در یکی از این رژه ها و مانورهای نظامی عباس میرزا در دشت اوجان تبریز حضور داشت که در این باره در سفرنامه اش چنین نوشته است : «10 اسکادران سواره نظام نیزه دار و 4 گردان پیاده و تیم آتشبار توپخانه که با اسب حمل می شددر برابر 30 شاهزاده رژه رفتند.و این اولین بار بود که سواره نظام منظم و توپخانه مدرن در میان 60 هزار ارتش نامنظم تحت فرماندهی عباس میرزا حضو داشتند.

 

 

یگان ها و واحدها دارای پرچم های مختلف بودند،زیر تا قبل از این تاری یگانهای نظامی در عهد قاجار پرچم مخصوصی نداشتند،بلکه نوارها و رشته هائی از کتان و پارچه بر سر نیزها می بستند و آنرا به شکل ستاره دنبال دار در می آوردند که تصویر پنجه ای بر روی آنها نقش بسته بود.

 

 

شورای نظامی برای مطالعه و طرح نقشه عملیات در این عصر هم تشکیل می شده است . ولی گاهی رعایت مسئله امنیتی مخصوصاً پنهان نگه داشته شدن طرحها از چشم و گوش جاسوسها مورد توجه قرار نمی گرفت.نارسیس پرن در مورد چنین مسئله ای چنین گفته است :«ممکن است تصور شود موقعیکه شاهزاده عباس میرزا می خواهد طرح جنگی را تهیه کند محرمانه به این کار اقدام می کند و تمام مسائلی که که در این شورا مطرح می شود کاملاً سری است،در صورتیکه برعکس شاهزاده عباس میرزا بزرگان و شاهزادگان و وزیرها را برای بحث راجع به موضوع جمع می کند ولی موضوع مورد بحث در شورا هرچه باشد و هر اندازه مهم و سری باشد رسم کشور ایجاب می کند که نوکران دائم دم در و حتی در داخل اطاق بایستند.در نتیجه دو ساعت بعد سربازی نیست که از عملیات نظامی که بر طبق تصمیم باید محرمانه بماند ، بی اطلاع باشد.»

 

 

شیوه های رزمی و عملیاتی ارتش ایران با وجود اصلاحات مستشاران فرانسوی و انگلیسی به مانند گذشته هنوز وجه غالب قرون گذشته را حفظ کرده بود «پرواز به دور دشمن ، اجرای حملات ناگهانی ، دستبرد زدن به اردوگاه دشمن ، ربودن بنه های آنها ،برگردانیدن آب نهرها و رود ها ، پرکردن چاهها ، خسته و فرسوده کردن دشمن با جنگ و گریز و سپس حمله بردن به آنها » از جمله تاکتیکهای جنگی ایرانیان عهد فتحعلی شاه بود.

 

 

پایان ....