جنگ هوایی بر فراز ناگورنو – قره باغ ، 1988 تا 1994

[Arash 7,046]

[center]از تام کوپر
مترجم شاهو صالح[/center]
[right]این نوشتار گزارشی همراه با جزییات درباره جنگ طولانی و خونین هوایی میان ارمنستان و آذربایجان است که طی آن نیروی هوایی هر دو طرف از هواپیماها و بالگردهای مختلفی که از دوره شوروی سابق به جا مانده بود یا از طریق روسیه و دیگر جمهوری های شوروی سابق به دست آمده بود استفاده کردند .[/right]
[right]طی دوره زمانی 1987 تا 1996 ، مجموعه ای از جنگ های با مقیاس کوچک میان جمهوری های سابق شوروی و یا در داخل خود این جمهوری ها به وقوع پیوست . بیش تر این درگیری ها کشمکش هایی میان اصلاح طلبان و مسئولان نظام سابق و یا مسلمانان و مسیحیان ارتدکس بود. تمامی این درگیری ها شامل به کارگیری سلاح های ساخت شوروی سابق و روسیه و دخالت نظام های سیاسی برجامانده از شوروی ، آن هم با درجات مختلف می شد .[/right]
[right]آن چه که کمتر در مورد جنگ ارمنستان غالبا مسیحی و آذربایجان غالبا مسلمان در نظر گرفته می شود ، این است که درگیری ها در سال 1987 با حمله مسلمانان محدود شده آذربایجانی به ارمنی های صاحب امتیاز در کشوری که هنوز یک جمهوری شوروی حساب می شد آغاز شد . پیش از مداخله خشن ارتش شوروی ، چند صد ارمنی در این ماجرا کشته شدند . ارمنی ها هم به دنبال این واقعه خواستار انتقام جویی شدند . نتیجه چیزی جز اخراج گسترده ارامنه از آذربایجان و آذربایجانی ها از ارمنستان نبود ، چیزی که به مرور تبدیل به نوعی ( پاک سازی قومی ) از سوی هر دو طرف شد .[/right]
[center]
[IMG]http://gallery.military.ir/albums/userpics/10266/01~21.jpg[/IMG][/center]
[right][color=#ff0000]تدارکات در حال تخلیه از یک Mi-8 خطوط هوایی ایروفلوت در یکی سایت های فرود در قره باغ.پروازهای پشتیبانی بالگردهای نظامی و غیرنظامی روسی برای بقای سکونت گاه های ارمنی حیاتی بودند ( عکس را میخاییل ژیروخوف در اختیار نگارنده قرار داده است )[/color][/right]

[right]ناگورنو قره باغ که منطقه ای کوهستانی با وسعت 210 کیلومتر مربع در داخل آذربایجان بود ، منطقه ای عمدتا ارمنی نشین به شمار می رفت که از هر سو توسط مناطق آذری نشین احاطه شده بود . ساکنان آن راهی برای فرار نداشتند . با کمک تعدادی از افسران ارتش شوروی که با ارمنی های قره باغ احساس هم دردی می کردند ، آنان در سال 1988 یک سازمان شبه نظامی ایجاد کردند و کنترل خود را بر منطقه استحکام بخشیدند . در 2 سپتامبر 1991 ، منطقه ناگورنو قره باغ از سوی ارمنی های ساکن آن یک منطقه خودمختار اعلام شد و ضمن اعلام جدایی خود از آذربایجان اعلام کرد که تمایل دارد به ارمنستان بپیوندد . آذربایجانی ها در اعلام استقلالشان کمی کندتر بودند ، در اکتبر 1991 آنان هم با اعلام استقلال از شوروی شروع به سازماندهی نیروهای شبه نظامی کردند . در پاسخ به این کار ارمنی ها تمام گروه های شبه نظامی شان را تحت یک فرماندهی واحد درآوردند ، (( نیروی دفاعی منطقه خودمختار ناگورنو قره باغ )) ، یا NKAOSDF ، که آذری ها آن را با عنوان (( سپاه های مزد بگیر ارمنی )) شناختند .[/right]
[right]در آن سوی ماجرا ، آذری های ساکن جنوب ارمنستان هم دست به ایجاد گروه های شبه نظامی زدند و در همان ماه برپایی جمهوری خودمختار نخجوان را اعلام کردند .[/right]
[right]چیزی نگذشت که قره باغ و نخجوان به صحنه نبردهای خشونت بار میان دو طرف تبدیل شدند . ارمنی ها که ادعا می کردند حریف از برتری تسلیحاتی بهره می برد ، خود نیز به طور کامل از پشتیبانی واحدهای بازمانده ارتش شوروی سابق که تحت فرماندهی افسران حامی ارامنه بودند بهره می بردند . به همین دلیل ارمنی ها و روس ها برای تحت کنترل گرفتن تمامی قره باغ ، بخش هایی از مناطق مرزی آذربایجان و ایجاد یک مسیر امن پشتیبانی به قره باغ مشکل چندانی در برابر خود نداشتند .[/right]
[right]طی مراحل اولیه بحران ( 1988-1991 ) در قره باغ ، بالگردهای ارتش شوروی به نحو گسترده ای برای رساندن تدارکات و تخلیه مجروحان و پناهندگان از این منطقه تحت محاصره استفاده شدند . در همین حال بالگردهای Mi-8 و هواپیماهای مسافربری YaK-40 بخش ارمنستانی خطوط هوایی ایروفلوت هم طی پروازهایشان از خاک ارمنستان به استپانکرت ، پایتخت قره باغ سلاح منتقل می کردند . برخی از این هواپیماهای نظامی و غیرنظامی با آتش زمینی آذربایجانی ها سرنگون شدند . برای مثال در 1990 یک آنتونوف An-2 سرنگون شد و در 1 آگوست 1990 سقوط یک Yak-40 خطوط هوایی ایروفلوت منجر به مرگ خدمه و 43 مسافر آن گردید .[/right]

[right]فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی[/right]
[right]با فروپاشی اتحاد شوروی در دسامبر 1991 در همان حال که سلاح های ارتش شوری در قفقاز شمالی راه خود را به هر دو جمهوری تازه تاسیس ارمنستان و آذربایجان پیدا کردند ، هر دو طرف شروع به تحویل گرفتن سلاح از واحدهای در حال خروج ارتش شوروی کردند .[/right]
[right]طی این فرایند هر دو طرف توانستند مقادیر زیادی سلاح سنگین و از جمله هواپیما و بالگرد به دست بیاورند . در پایان دسامبر 1991 ، 14 فروند بالگرد Mi-8 و Mi-24 مستقر در پایگاه سانچاگالی به دست آذری ها افتاد . این بالگردها به توان اصلی نیروی هوایی تازه تاسیس آذربایجان که رسما در ژوئن 1992 سازمان یافت تبدیل شدند . بالگردهای دیگری هم از منابع مشابه به دست امدند : در بیشتر موارد افسران واحدهای ارتش شوروی سابق مشتاق بودند تجهیزات را سوای آذری یا ارمنی بودن مشتری ها ، به هر کسی که بهای بیشتری پرداخت می کرد تحویل دهند . ده ها نفر از این افسران هم به صورت مزدور به استخدام طرف های درگیر درآمدند . تعجبی نداشت که آذربایجانی ها بتوانند طی مدت کوتاهی برای خودشان نیروی هوایی ترتیب دهند . این نیروی هوایی بین 25 تا 30 فروند Mi-24 ، تعدادی Mi-8 و Mi-17 و شماری دیگر هواپیما و بالگرد در اختیار داشت . طی جنگ با ارمنستان ، هواگردهای دیگری هم از هر راهی که ممکن بود به این ناوگان اضافه شد . ارمنی ها عجله کمتری داشتند ، شاید چون واحدهای ارتش منطقه غرب روسیه ( کنونی ) به طور فعال از آنان پشتیبانی می کردند . در هر حال ، آن ها می توانستند روی حداقل 30 خلبان آموزش دیده و با کیفیت بالای هواپیما و بالگرد حساب کنند ، هر چند که بیشتر آن ها ذخیره های ارتش شوروی سابق و مزدوران گردآوری شده از کشورهای مختلف مشترک المنافع بودند . ارمنی ها توانستند کنترل 13 فروند Mi-8 و Mi-17 بازمانده از ارتش گروه گارد هفتم شوروی سابق را که در نزدیکی ایروان مستقر بود به دست بگیرند . در آگوست 1992 تاسیس نیروی هوایی ارمنستان اعلام شد .[/right]

[right]نخستین نبرد[/right]
[right]درگیری های جدی در ژانویه 1992 آغاز شد و نیروی هوایی آذربایجان به زودی با استفاده از بالگردهای Mi-8 و Mi-24 اقدام به اعزام نیرو و تدارکات به جبهه های نبرد کرد . با توجه به وضعیت ناپایدار جبهه ها ، ارتباطات و آموزش ضعیف و اشتیاق فراوان دو طرف برای نبرد ، هرج و مرج قابل درکی در نیروهای نظامی هر دو طرف و به خصوص ارتش و نیروی هوایی آذربایجان به چشم می خورد . عجیب نبود که هواگردهای آذری به شکارهای ساده ای برای نیروهای مجهز ارمنی و دوستان روس آن ها تبدیل شوند . در 9 ژانویه ارمنی ها مدعی شدند اولین بالگرد آذری را ساقط کرده اند و این ادعاها در 24 ،28 و 31 ژانویه هم تکرار شد . همه این ها در قره باغ اتفاق افتاد ، آخری یک Mi-8 بود که به وسیله یک موشک دوش پرتاب در نزدیکی روستای هوها ساقط شد . در همان روز 31 ژانویه آذری ها هم اعلام کردند دو فروند Mi-8 ( روسی ) را که در حمله اولیه ارمنی ها شرکت داشته اند سرنگون کرده اند .[/right]
[center]
[IMG]http://gallery.military.ir/albums/userpics/10266/02~21.jpg[/IMG][/center]
[right][color=#ff0000]پایگاه های هوایی ارمنستان و آذربایجان ، به جا مانده از دوره شوروی سابق ( نقشه از تام کوپر و بر اساس انکارتا 2003 )[/color][/right]

[right]پس از بی نظمی های اولیه ، دو ماه بعدی نسبتا آرام بود و تنها گزارش هایی پراکنده از درگیری ها مخابره می شد . تنها گزارشی که در این دوره بیان شده ، نخستین پروازهای رزمی Mi-24 های آذری بوده است . در 19 فوریه دو فروند هیند آذری که توسط خلبانان مزدور ارتش شوروی سابق هدایت می شدند به مواضع ارمنی ها در نزدیکی کاراگالی حمله کردند . هر دو طرف درگیر از این دوره دو ماهه برای دست یابی به تجهیزات بیشتر ، سازمان دهی واحدهای جدید ، بهبود موقعیت و ایجاد انبارهای سلاح استفاده کردند . روس ها هم سعی کردند طی این دوره اتباعشان را از منطقه خارج کنند . در بیشتر موارد برای کمک رسانی به روستاهایی که ارتباطشان با جهان خارج قطع شده بود از بالگردها استفاده می شد . دقیقا همین ماجرا هم به گام نخست در جنگ هوایی تبدیل گردید .[/right]
[right]در 3 مارس 1992 یک فروند بالگرد Mi-26 نیروی هوایی روسیه که توسط دو فروند Mi-24 اسکورت می شد 20 تن مواد غذایی به روستای گلستان در قره باغ منتقل کرد . در بازگشت ، بالگرد روسی 50 پناهنده روس تبار ( بیشتر زنان و کودکان ) را از استپانکرت به ایروان منتقل می کرد . پیش از رسیدن به حریم هوایی ارمنستان ، گروه پروازی روس توسط یک Mi-8 با رنگ آمیزی استتاری آذری رهگیری شد . به نظر می رسید Mi-8 آذری به سوی Mi-26 روس آتش گشوده است . اما پیش از این که گلوله ای به بالگرد ترابری روس اصابت کند ، هیندهای اسکورت Mi-8 آذری را مجبور به دور شدن کردند . برای جلوگیری از یک رویارویی بزرگ تر ، خلبانان روس از تعقیب بالگرد آذری خودداری کردند .[/right]
[right]با این وجود و چند دقیقه بعد ، نیروهای ارمنی به اشتباه Mi-26 روس را با شلیک یک موشک دوش پرتاب 9K-32/SA-7A ساقط کردند ، امری که به مرگ 12 نفر و مجروح شدن 38 نفر دیگر انجامید . نیروی هوایی روسیه بلافاصله یک عملیات جستجو و نجات ترتیب داد و دو فروند Mi-8 روسی با وجود شرایط دشوار ناشی از برف سنگین در منطقه توانستند زخمی ها را نجات دهند .[/right]
[right]در نگاه اول ، حمله بالگرد آذری به Mi-26 روس ممکن است یک اقدام غیرمسئولانه برای کشتار غیرنظامیان به نظر برسد ، اما باید در نظر داشت که بین 23 فوریه تا 7 مارس ، بالگردهای ارتش روسیه تمامی نیروها و تجهیزات هنگ 366 ام مکانیزه را به استپانکرت ، پایتخت قره باغ منتقل کردند . آذری ها برای هدف قرار دادن این تیم پروازی بدون دلیل به نظر نمی رسیدند : آن ها این واحدها را به دلیل کمک مستقیم به نیروهای ارمنی در قره باغ هدف مشروعی می دانستند . از آن جا که بالگردها و هواپیماهای درگیر در جنگ مدل ها و رنگ آمیزی های مشابهی داشتند تشخیص آن ها برای هر سه گروه درگیر کار دشواری بود . علامت های تازه رنگ آمیزی شده آذری و ارمنی روی بدنه هواگردها تا حد زیادی برای خلبانان و نیروهای زمینی درگیر در هر دو سو نا آشنا بودند . آذری ها در مورد بدگمانی شان به بالگردهای روسی که بر فراز قره باغ پرواز می کردند اشتباه چندانی نمی کردند : اکنون مشخص شده است که در میان تدارکاتی که Mi-26 ها به قره باغ می بردند یک محموله از دوش پرتاب های 9K-32/SA-7A استرلا و چند توپ ضد هوایی 23 میلی متری ZU-23-2 هم وجود داشته است ( دو قبضه از این توپ ها در تپه های مارداکرت به منظور مقابله با هیندهای آذری مستقر شدند ) .[/right]
[center]
[IMG]http://gallery.military.ir/albums/userpics/10266/03~19.jpg[/IMG][/center]
[right][color=#ff0000]مراکز اصلی فعالیت و عملیات نیروهای هوایی در ناگورنو – قره باغ[/color][/right]

[right]در پایان فوریه 1992 ، ارمنی ها دو تیپ مکانیزه تازه سازمان یافته خود را برای ایجاد یک گذرگاه پشتیبانی از خاک ارمنستان به قره باغ به کار انداختند . حمله در ابتدا موفقیت آمیز بود و یک مسیر پشتیبانی که معمولا با اسم (( گذرگاه لاچین )) شناخته می شود ایجاد شد ، امری که باعث کاهش یافتن پروازهای تدارکات رسانی روس ها به مناطق در محاصره قره باغ گردید . در ابتدای مارس آذری ها در چند نقطه از این گذرگاه اقدام به انجام ضد حمله کردند . طی این عملیات نیروی هوایی آذربایجان بازهم بالگردهای خود را به کارگرفت ، اما بلافاصله تعدادی از این بالگردها توسط نیروهای دفاع هوایی ارمنستان که به تازگی با تعداد قابل توجهی توپ ZSU-23-2 و موشک های استرلا تجهیز شده بودند منهدم شدند . در 5 مارس ،یک Mi-8 سرنگون شد و در 28 مارس یک Mi-24 آذری در کاپزچوان توسط موشک های SA-7 ساقط گردید .[/right]
[right]ربوده شدن یک Su-25[/right]
[right]تلفات سنگین نیروی هوایی آذربایجان در سه ماه اول درگیری ها آذری ها را ناچار کرد به روش های نامتعارف روی بیاورند . در 8 آوریل 1992 آذری ها اولین هواپیمای بال ثابت رزمی خود را به دست آوردند . سرگرد واقف قربانف ، خلبان 25 ساله ، یک Su-25 فراگ فوت را از هنگ هوایی مستقل 80 ام نیروی هوایی روسیه در پایگاه هوایی سیتال چای ربود. قربانف با همکاری دو نفر دیگر ( سرگرد تکنیسین محمدف و افسر مافوقش کولیف ) این عملیات را انجام داد و در فرودگاه غیرنظامی یولاخ در آذربایجان به زمین نشست . روس غافلگیر شدند ، اما گمان نمی بردند آذری ها بتوانند با این هواپیما کار چندانی انجام دهند . غافلگیری روس ها با شروع شدن حملات قربانف و جنگنده اش به استپانکرت بیشتر هم شد .[/right]
[right]حملات قربانف به مناطق تحت کنترل ارمنی ها اهمیت نظامی چندانی نداشت . بیشتر این حملات منجر به تخریب سکونت گاه های غیرنظامی و مرگ غیرنظامیان می شد . اما ممکن است قربانف و فراگ فوتش مسئول به زیر کشیده شدن یکی از دو Mi-8 روسی بوده باشند که در 17 آوریل در قره باغ ناچار به فرود اضطراری شدند . خدمه هر دو بالگرد توسط آذری ها دست گیر شدند . هم چنین ممکن است جنگنده قربانف عامل حمله به Mi-8 تحت کنترل سروان الکساندر گورچاکف در چند روز بعد بوده باشد . در 9 می ، قربانف یک YaK-40 را که در حال انتقال پناهندگان از استپانکرت به ایروان بود با توپ جنگنده اش مورد حمله قرار داد . خسارت وارده به یاک چنان شدید بود که در حین فرود دچار نقص فنی شده و با زمین برخورد کرد .[/right]
[right]خدمت نظامی بحث برانگیز قربانف به عنوان نخستین خلبان جت جنگنده نیروی هوایی آذربایجان در 13 ژوئن 1992 به پایان رسید . دوش پرتاب های ارمنی در این روز Su-25 قربانف را بر فراز مخرداغ ساقط کردند .[/right]
[right]در همین حال آذری ها دو فروند هیند دیگر را در روزهای 20 آوریل و 18 می از دست دادند . تنها شش فروند هیند دیگر برای آذری ها باقی مانده بود . اما همین Mi-24 های باقیمانده هم به پروازهای فشرده علیه نیروهای ارمنی ادامه دادند . در 8 می 4 فروند هیند آذری استپانکرت را هدف حمله قرار دادند و در همین روز بالگردهای آذری به مواضع شبه نظامیان ارمنی در قره باغ یورش بردند و همچنین اهداف غیرنظامی در روستاهای آودور ، کراسینی بازار ، میوریشن و نورشن را هدف قرار دادند . سه روز بعد حملات دیگری علیه داگراز و آغ بولداغ صورت گرفت . هیندهای آذری در سومین ضد حمله آذری ها علیه مارداکرت ، که در 23 ژوئن آغاز شد نیز شرکت جستند . این حمله در پی گسترش گذرگاه لاچین توسط ارمنی ها و تامین امنیت آن در 18 می صورت گرفت .[/right]

[b]کمک های جدید برای نیروی هوایی آذربایجان [/b]

[right]حملات آذری ها در ژوئن 1992 ارمنی ها را تحت فشار قابل توجهی قرار داد ، اما منجر به قطع گذرگاه لاچین نشد . اما این حملات متوقف نشد ، به خصوص که نیروی نظامی آذری ها در حال دریافت تجهیزات بیشتر بود و بخش اعظم واحدهای ارتش شوروی سابق که در خاک آذربایجان باقی مانده بودند در حال تحویل سلاح هایشان به آنان بودند . در 9 ژوئن ، رحیم قاضیف وزیر دفاع آذربایجان اعمال فشار مضاعف بر پادگان های روسی باقی مانده در کشورش را آغاز کرد . طی این فرایند آذری ها با اعمال فشار بر فرماندهان ، بازداشت افسران یا تطمیع آن ها ، گروگان گیری یا حمله به پادگان ها توانستند سلاح های سنگین فروانی به دست بیاورند . در پایگاه هوایی گاندژا بیش از 11 فروند ( در منابع غربی 16 ) Su-24MR ، 20 فروند MiG-25RB و سه فروند هواپیمای باری Il-76 به دست آذری ها افتاد . روس ها در پادگان دست به مقاومت مسلحانه نزدند ، اما در آخرین لحظات 8 فروند فاکس بت توسط خلبانان روس به پرواز درآمد و تکنیسین ها هم توانستند سیستم های پیچیده حمله و ناوبری ( پلنگ ) را از فاکس بت های باقیمانده جدا کنند . نیروی هوایی آذربایجان تجهیزات تازه ای یافت ، اما از به کارگیری مناسب این فاکس بت ها عاجز بود .[/right]
[right]اما در حقیقت آن چه برای این نیروی هوایی جوان اهمیت بیشتری داشت ، در اختیار گرفتن بیش از 70 فروند جت آموزشی L-29 دلفین و L-39 آلباتروس مستقر در فرودگاه سانچاگالی در همان ماه بود . این هواپیماها که به همراه آنان تعدادی بالگرد هم وجود داشت نه تنها برای آموزش و بالابردن کیفیت عملیات خلبانان جت های سریع بسیار مفید بودند ، بلکه به سرعت و در همان ژوئن 1992 عملیات های رزمی خود را نیز آغاز کردند . حداقل یک فروند L-39 طی درگیری های گذرگاه لاچین در 24 ژوئن ساقط شد ( خلبان هم کشته شد ) . طی این درگیری ها دو فروند Mi-24 آذری هم در روزهای قبل سرنگون شده بودند . به نظر می رسد بیشتر L-29 ها و L-39 ها توسط شاگردان آذری مدارس آموزش پرواز شوروی سابق هدایت می شدند .[/right]
[center]
[IMG]http://gallery.military.ir/albums/userpics/10266/04~16.jpg[/IMG][/center]
[right][color=#ff0000]یکی از L-39 های ارمنی ، همان طور که در اواخر دهه 1990 مشاهده شده است . ترکیب استتار هواپیما ترکیبی است که بعدها در رنگ آمیزی Su-25 ها و Mi-24 ها هم استفاده شد . در این ترکیب رنگ های سبز – آبی ، خاکی تیره و سبز روشن و خاکستری در بخش های پایینی به کار رفته است . علائم ملی در شش نقطه وجود دارند و معوملا در اندازه بزرگ رسم می شوند .رنگ آمیزی این هواپیما به خصوص در بخش پشتی بدنه با لکه های روغنی همراه است ( اثر هنری از تام کوپر )[/color][/right]

[center]
[IMG]http://gallery.military.ir/albums/userpics/10266/05~15.jpg[/IMG][/center]
[right][color=#ff0000]آذری ها حداقل 70 فروند L-29 و L-39 از اسکادران آموزشی 97 ام سانچاگالی به میراث بردند . حداقل 12 فروند L-39 ، از جمله نمونه مورد مشاهده در جنگ با ارمنستان شرکت داشتند . این هواپیماها اکثر اوقات با Su-25 اشتباه گرفته می شدند . ترکیب استتار این هواپیماها تاکنون تغییر نیافته است . علائم و شماره گذاری ها در شش نقطه از بدنه به کار رفته است .[/color][/right]

[right]با شروع جنگ بیشتر این شاگردان به دلیل (( مشکلات مربوط به سلامتی )) از پروازها کنار گذاشته شدند . این وضعیت به ویژه در فرودگاه های سالیوان و پیرساگات پیش آمد ، اما آموزشگاه اصلی خلبانان L-29 فرودگاه آرماویر در سانچاگالی باقی ماند و به تبع آن این فرودگاه به مرکز آموزش نیروی هوایی آذربایجان تبدیل گردید .[/right]
[right]ماجرا فقط به این ها محدود نمی شد : آذری ها یک انبار بزرگ حاوی قطعات یدکی برای جنگنده های MiG-25 در نزدیکی باکو و تعدادی جنگنده فرسوده و غیرقابل سرویس MiG-21 مستقر در فرودگاه دالیار را به کنترل خود درآوردند . در همین حال ارتش آذربایجان با حجم زیادی از سلاح های سنگین و از جمله تانک های T-72 در حال تقویت شدن بود .[/right]
[right]تعداد فزاینده ای از افسران روس مستقر در آذربایجان هم در حال پیوستن به نیروهای مسلح آذری بودند . یکی از آنان سرهنگ ولادیمیر کراوتسوف ، فرمانده هنگ جنگنده فرودگاه نانسوسنی بود که جنگنده های MiG-25PD در اختیار داشت . کراوتسوف هنگ تحت فرمان خود را منحل کرد و با پیوستن به آذری ها به مقام فرماندهی کل نیروی هوایی آذربایجان رسید . افسر بلندپایه دیگر ، جانشین فرماندهی سابق فرودگاه دالیار ، سرهنگ دوم الکساندر پلش بود که فرماندهی یک اسکادران از جنگنده های نیروی هوایی آذربایجان به او واگذار شد . در ادامه ، کاپیتان یوری بلیچنکو ، خلبان یکی از MiG-25RB های تعمیر شده هم به آذری ها پیوست . فاکس بت بلیچنکو در 20 آگوست 1992 به وسیله یک استرلای ارمنی سرنگون شد و خود او نیز به اسارت درآمد . ( هواپیمای او ابتدا L-39 یا Su-25 گزارش شد ).[/right]
[right]غیر از به کارگیری خلبانان ماهرتر ، آذری ها توانستند تعداد بیش تری فاکس بت ( هم مدل جنگنده و هم شناسایی ) وارد خدمت کنند و طی ماه های آگوست و سپتامبر تعدادی سورتی پرواز بمباران علیه ارمنی ها انجام گردید .[/right]


[right][b]پاییز خونین[/b][/right]

[right]وضعیت نظامی در پایان تابستان 1992 و پاییز آن سال برای هر دو طرف درگیر به وخامت گرایید . در 19 جولای شبه نظامیان ارمنی قره باغ با حمایت واحدهای منظم ارمنی با حمله به تپه های اطراف مارداکرت کنترل ارتفاعات مهم آن منطقه را به دست گرفتند . آذری ها با حمله راکتی به وسیله راکت اندازهای BM-21 گراد به تپه ها پاسخ دادند و فاکس بت ها ،هیندها و L-39 های آذری هم دست به بمباران نیروهای ارمنی زدند . حملات مداوم جنگنده ها و بالگردهای آذری به کاروان های نظامی و تدارکاتی ارمنی ، گذرگاه لاچین را برای آنان ناامن کرده بود ، چیزی که باعث کمبود سوخت ، مهمات و دیگر تدارکات لازم برای نیروهای مستقر در قره باغ شده بود . در طرف مقابل نیز مقاومت سرسختانه ارمنی ها باعث تحمیل تلفات فراوان به آذری ها در زمین و هوا و ناتوانی آنان از پیشروی شده بود .[/right]
[right]غیر از سرنگونی MiG-25PD کاپیتان بلیچنکو در 20 آگوست در نزدیکی چبران ، یک فروند MiG-21 هم همان روز در اطراف سوخی ساقط شد . خلبان روس که الکساندر نام داشت بعدها و در اسارت ارمنی ها درگذشت . یک MiG-21 دیگر آذری در همان منطقه و در 31 آگوست با آتش سلاح های سبک سرنگون گردید . در 5 سپتامبر یک هایند آذری به خلبانی سرگرد سرگیی سینیوشکین و کاپیتان یوگنیکارلو منهدم شد و خلبانان کشته شدند ، هایند دیگری نیز در 18 سپتامبر و در حوالی آسکران سقوط کرد .[/right]

[right][b]مذاکرات بی نتیجه [/b][/right]

[right]چه اعلام شده و چه اعلام نشده ، مسکو حمایت نصف و نیمه ای از ارمنی ها می کرد ، بیشتر به این منظور که دست و بال نیروهای درگیر خود در چچن و گرجستان را باز نگهدارد . در ماه سپتامبر روسیه سعی کرد مذاکراتی ترتیب دهد . در 19 همان ماه و در شهر سوچی روسیه میان وزرای دفاع آذربایجان ، ارمنستان ، گرجستان و روسیه ملاقاتی صورت گرفت و یک آتش برای دو ماه آینده مورد توافق قرار گرفت . اما فرماندهان و سربازان طرف های درگیر در عمل پایبندی به این توافق نشان ندادند .[/right]
[center]
[IMG]http://gallery.military.ir/albums/userpics/10266/06~12.jpg[/IMG][/center]
[right][color=#ff0000]Mi-24P نیروی هوایی ارمنستان با شماره (42) . الگوی استتار این هیند غیرمعمول است . خصوصا این که هیندهای ارمنی از ارتش شوروی سابق به جا مانده بودند . اما در هر حال این ترکیب سبز و قهوه ای اکنون پوشش رنگی معمول بالگردها و جنگنده های نیروی هوایی ارمنستان به شمار می رود .[/color][/right]

[right]از آن جا که ارمنی ها فاقد هواپیماهای رزمی بودند ، نیروی هوایی آذربایجان در هوا با مقاومتی مواجه نمی شد و در ماه اکتبر حملات شدیدی بر ضد مقرهای تدارکات و کاروان های موجود در گذرگاه لاچین ترتیب داد . ارمنی ها در پاسخ دست به تقویت نیروهای نسبتا موثر دفاع هوایی خود زدند ، از جمله استقرار8 قبضه توپ پدافند هوایی 57 میلیمتری S-60 در طول گذرگاه لاچین . دو قبضه از این توپ ها در تپه های مشرف بر مارداکرت مستقر شدند و به زودی شروع به گرفتن تلفات از آذری ها کردند ، هر چند یکی از این توپ ها در حمله غافلگیر کننده یک Mi-24 آذری که در ارتفاع بسیار پایین و سرعت بالا صورت گرفت منهدم شد .[/right]
[right]در 10 اکتبر ارمنی ها مدعی انهدام یک فروند Su-25 بر فراز قره باغ شدند . در همان روز یک جنگنده آذری در نزدیکی روستای مالی بیلی به وسیله موشک های دوش پرتاب ساقط شد و خلبان روس آن نیز به دلیل عمل نکردن چتر نجاتش کشته شد . هواپیما قطعا Su-25 نبود ، اما سوال پیش آمده بود که آذری ها از کجا توانسته اند بازهم سوخوی به دست بیاورند . ممکن بود کار گرجی ها باشد ، تحویل یکی دو فروند از فراگ فوت های کارخانه تفلیس بعید به نظر نمی رسید . البته خود گرجی ها در آن دوره و به خاطر جنگ در اوستیای جنوبی بیشتر از آذری ها به Su-25 هایشان احتیاج داشتند ، بنابراین به احتمال زیاد هواپیمای سرنگون شده آذری یک L-29 بوده است . در واقع طی سال 1992 ارمنی ها تمایل داشتند هر هواپیمای آذری ساقط شده را Su-25 معرفی کنند . از طرف دیگر ادعای آذری ها مبنی بر انهدام یک فراگ فوت بر فراز نووی آفون در 15 اکتبر درست است ،اما هواپیمای مذکور روس بود نه ارمنی .[/right]
[right]آذری ها در پایان اکتبر از دو طرف گذرگاه لاچین دست به آغاز یک حمله جدید زدند . هر چند پیشروی در منطقه به سبب ماهیت توپوگرافیک آن مشکل بود ، ارمنی ها توان دفع چنین حمله ای را نداشتند . دفاع هوایی ارمنی ها موفقیت های جدیدی را مدعی شد . در 30 اکتبر یک MiG-21 بر فراز آرگادزار ( احتمالا از اوکراین خریداری شده بود ) و در 1 نوامبر یک فاکس بت بر فراز سرخارند سرنگون شدند . یک L-29 هم همان روز در قره باغ سقوط کرد . حداقل دو خلبان روس و آذری کشته شدند و آناتولی چیستیاکوف ، یک خلبان روس نیز اسیر شد . در نبرد زمینی نیز ارمنی ها نیروهای زرهی خود را به کار گرفتند ، اما تعدادی از تانک های T-72 و نفربرهای BMP-1 آن ها توسط MiG-25 ها و MiG-21 های آذری و با به کارگیری موشک های هوا به هوای R-60 در نقش ضد تانک !! منهدم شدند . در روزهای بعد نبرد از گذرگاه لاچین و قره باغ به مرز میان دو کشور نیز گسترش یافت و نیروی هوایی آذربایجان ماموریت های گسترده ای برای پشتیبانی هوایی و تدارکات رسانی انجام داد . بالگردها در این مرحله با انتقال نیرو به مناطق کوهستانی نقش ویژه ای بازی کردند . یک Mi-8 آذری در 1 نوامبر و در حالی که بیش از 40 نفر نیرو حمل می کرد سرنگون شد .[/right]

[right]در همین حال روس ها دست به تلاش گسترده ای برای تخلیه اتباع خود از منطق زدند و برای این کار هواپیماهای ترابری سنگین خود را نیز وارد عرصه کردند . یکی از این هواپیماها ، یک آنتونوف An-22 در 11 نوامبر 1992 و به سبب عدم بارگیری صحیح و در حال برخاستن از فرودگاه میگالوو دچار سانحه شد . در همان روز ارمنی ها اعلام کردند یک جنگنده آذری را در منطقه شوشیمسکی منهدم کرده اند . روز بعد خود ارمنی ها هم یکی از Mi-24 هایشان را در نزدیکی کازاخ از دست دادند . با وجود این حادثه و در سایه پشتیبانی بالگردهای رزمی ، نیروهای ارمنی توانستند ضمن سازمان دهی چند ضد حمله محلی تعدادی از روستاهای از دست رفته قره باغ را پس بگیرند و گذرگاه لاچین را حداقل برای نقل و انتقالات شبانه امن کنند . بهای این موفقیت اما برای نیروهای زمینی و هم چنین خلبانان ارمنی سنگین بود . در 23 نوامبر دو فروند Mi-8 ارمنی بر فراز مواضع آذری ها مورد اصابت قرار گرفتند. یکی از بالگردها بلافاصله سرنگون شد اما بالگرد دوم توانست پشت خطوط ارمنی ها به زمین بنشیند . یک Mi-8 دیگر هم در 30 دسامبر از دست رفت و در همان روز حمله هوایی جنگنده های آذری به استپانکرت موجب مرگ ده غیرنظامی شد .[/right]


[right][b]نگرانی از جنگ در ارمنستان [/b][/right]

[right]جنگ طولانی و خونین در حال ایجاد مشکلاتی برای دولت ارمنستان بود و محبوبیت رییس جمهور پتروسیان با وجود موفقیت او در دریافت کمک از ترکیه و روسیه در حال افول بود . وضعیت حتی با فرارسیدن ژانویه 1993 بهبود نیافت .در این زمان وزارت دفاع ارمنستان آمارهایی با جزییات بیشتر در مورد تلفات هوایی آذربایجان در پاییز سال قبل منتشر کرد . در این لیست ادعا شده بود که آذری ها یک فروند MiG-21 ، یک فروند MiG-23 ، یک فروند MiG-25PD ، دو فروند MiG-25RB ، سه فروند L-29 و دو فروند Su-25 از دست داده اند . این نخستین بار بود که مقامات ارمنی مدل هواپیماهای سرنگون شده را بدون Su-25 خواندن آن ها اعلام می کردند .[/right]
[right]در وضعیتی که در میان ارمنی ها نگرانی از ادامه جنگ شایع شده بود و در میانه مجموعه ای دیگر از مذاکرات به منظور یافتن راه حلی صلح آمیز برای پایان جنگ ، در 1 ژانویه 1993 آذری ها عملیات جدیدی را برای حمله مستقیم به مهم ترین مواضع ارمنی ها در قره باغ شروع کردند . این بار نیروهای آذری موفق بودند و توانستند مقاومت ارمنی ها را در هم بشکنند . نیروی هوایی آذربایجان هم به شدت در این عملیات فعال بود اما در همان روز اول عملیات دو فروند از جنگنده هایش ساقط شدند . در 2 ژانویه گذرگاه لاچین بازهم توسط آذری ها بسته شد .[/right]
[right]نیروهای ارمنی پس از اعزام نیروهای کمکی در 7 ژانویه دست به یک ضدحمله زدند که با پشتیبانی هوایی نیز همراه بود . اما ارمنی ها تلفات هوایی سنگینی دادند : در روز اول عملیات یک Mi-8 و یک Mi-24 به همراه یک فراگ فوت ( مشخص نیست روسی بود یا ارمنی ) با آتش آذری ها منهدم شدند . ضد حمله شتاب زده ارمنی ها به یک شکست و سپس یک فاجعه تبدیل شد . حمله های مداوم و جناحی آذری ها چند واحد ارمنی را به کلی نابود کرد . با عقب نشینی نیروهای زمینی ، نیروی هوایی ارمنستان وارد عمل شد و خلبانان ارمنی با وجود تلاشی مضاعف و به کارگیری هر چه در توان داشتند متحمل تلفات سنگین شدند . بین روزهای 10 تا 15 ژانویه آذری ها مدعی شدند حداقل ده فروند بالگرد و جنگنده ارمنی را ساقط کرده اند . موارد تایید شده اما در این باره سه مورد هستند : دو بالگرد ، یکی در 12 ژانویه در ونجیلی ، و دیگری در آکستافا دو روز بعد ، و یک MiG-21 در 15 ژانویه . در پایان ماه یک Mi-8 ارمنی دیگر هم ساقط شد اما حمله آذری ها هم متوقف گردید . طی همین دوره نیروی هوایی آذربایجان هم دو فروندL-29 ، یک فروند MiG-21 و یک جنگنده شناسایی نشده دیگر را از دست داد . تمامی این جنگنده ها در قره باغ ساقط شدند .[/right]
[right]ترکیه ، روسیه و ایالات متحده که از شدت گرفتن درگیری ها نگران شده بودند دور دیگری از مذاکرات را ترتیب دادند که از 28 ژانویه 1993 شروع شد . این بار هر دو طرف که از درگیری شدید در شرایط نامساعد زمستانی خسته شده بودند تمایل داشتند به سرعت به توافق برسند . در توافق آتش بس جدید از تمامی نیروهای خارجی ( منظور روس ها بود ) خواسته شده بود ظرف 120 روز هر دو کشور را ترک کنند و محاصره هر دو ناحیه قره باغ و نخجوان خاتمه یابد . طی دو ماه بعد ، سازمان OSCE ( سازمان امنیت و همکاری اروپا ، مستقر در وین ) مذاکرات دیگری ترتیب داد که در پایان منجر به ایجاد نوعی صلح میان دو کشور شد . هر دو طرف اکنون در وضعیت ناگواری قرار داشتند . زمستان سرد ، نابودی راه های ارتباطی و ته کشیدن منابع و ذخایر هر دو کشور را در وضع بدی قرار داده بود .[/right]
[center]
[IMG]http://gallery.military.ir/albums/userpics/10266/07~8.jpg[/IMG][/center]
[right][color=#ff0000]تصویری نادر از یک BMP-1 از کار افتاده ارمنی . به نشان صلیب سفید در کناره و جلوی نفربر توجه کنید . ( عکس از خبرگزاری ایتارتاس )[/color][/right]

[right][b]دور آخر [/b][/right]

[right]با رسیدن بهار 1993 نیروهای هوایی هر دو طرف سعی کردند فرسایش ناشی از نبردهای قبلی را جبران کنند . به همین سبب پروازهای کمی گزارش شد . با این حال ارمنی ها در 25 مارس 1993 (عملیات کلباجار ) را آغاز کردند ، عملیاتی که طی آن نیروهای ارمنی سپاه دوم ارتش آذربایجان را در منطقه کلباجار محاصره و در مراحل بعدی منهدم کردند . نیروهای آذری با فرار از قره باغ به سوی گاندژا تجهیزات فراوانی از جمله 15 دستگاه T-72 سالم را بر جا گذاشتند . در 16 آوریل آذری ها اعلام کردند یک Mi-8 ارمنی در شامیان ساقط شده است : بالگرد در حال انتقال مجروحان بود که هدف قرار گرفت و تمامی 12 سرنشین و خدمه آن جان باختند .[/right]
[right]دو کنفرانس صلح دیگر نیز در تابستان و پاییز 1993 در رم برگزار شد ، اما هر دو این کنفرانس ها نتایج محدودی داشتند . در 4 ژوئن 1993 ، فرمانده تیپ 709 ارتش آذربایجان ، صورت حسینف ، شورشی بر ضد ابوالفضل ایلچی بی ، رییس جمهور آذربایجان ترتیب داد . ارمنی ها از فرصت پیش آمده برای حمله به آگدام ، شهر آذری نشین واقع در شمال شرق استپانکرت استفاده کردند و یک تیپ مجهز به 18 دستگاه تانک ، پرتاب گرهای راکت چندگانه و پیاده نظام با حمایت بالگردهای Mi-24 را برای این کار اختصاص دادند . پس از دو روز نبرد آگدام به محاصره کامل درآمد . نیروی هوایی آذری ها بلافاصله واکنش نشان داد ، اما تاثیر و گستردگی حملات آن دیگر به شدت سال های پیش نبود . در 5 جولای یک L-29 آذری بر فراز مارداکرت سرنگون شد و مدتی بعد بالگردهای آذری از رساندن نیرو و تدارکات به شهر عاجز ماندند.[/right]
[right]پس از یک ماه محاصره ، در 22 جولای ارمنی ها حمله نهایی خود به آگدام را آغاز کردند . بازهم جنگنده های آذری سعی کردند حمله را متوقف کنند ، و طی روزهای بعدی ارمنی ها مدعی انهدام دست کم هفت فروند بالگرد و هواپیمای آذری شدند . اما از این میان تنها سه مورد تایید شده هستند : یک MiG-21 که در 22 جولای و در منطقه بین آگدام و مارتینی ساقط شد و خلبانش موفق به اجکت شد ، و دو فروند هیند ( یکی در مارداکرت و دیگری استپانکرت ).[/right]
[right]آگدام سرانجام در سپیده دم 25 جولای 1993 به دست نیروهای ارمنی افتاد . شکست آگدام در آذربایجان پیامدهای گسترده ای داشت : رییس جمهور ایلچی بی و وزیر دفاع استعفا دادند . طی چند ماه آینده دولت جدید به رهبری محمدرفیع محمدوف ( کهنه سرباز ارتش شوروی در جنگ افغانستان ) یک ضد حمله گسترده را طرح ریزی کرد که با تلاش فراوان برای ایجاد نظم و آموزش مناسب در نیروهای نظامی همراه بود . تا پایان سال خبری از درگیری گسترده نبود . به نظر می رسید دو طرف تصمیم داشتند در مواضع تثبیت شده خود بمانند . در ژانویه 1994 آذری ها سرانجام به مواضع شبه نظامیان ارمنی قره باغ در طول گذرگاه لاچین حمله کردند و ضمن پیشروی هایی توانستند طی کردن مسیر از ارمنستان به قره باغ را در روشنایی روز غیرممکن کنند . ضد حمله ارمنی ها با حمله گسترده L-29 های آذری که به بمب های سبک و راکت های غیرهدایت شونده مجهز بودند مواجه شد .تلفات هر دو طرف سنگین بود .L-29 ها که فاقد هر گونه حفاظتی بودند حتی در برابر آتش سلاح های سبک هم آسیب پذیر به شمار می آمدند . در روز 27 ژانویه 1994 دو فروند دلفین آذری طی حمله به مواضع ارمنی در سوسین با آتش شدید توپ های ZU-23-2 و S-60 مواجه شدند .یکی از دلفین ها بلافاصله ساقط شد و خلبانش جان باخت. L-29 دوم هم به شدت آسیب دید .[/right]
[center]
[IMG]http://gallery.military.ir/albums/userpics/10266/08~6.jpg[/IMG][/center]
[right][color=#ff0000]ارمنی ها تعدادی از Su-25 های نیروی هوایی شوروی سابق را به دست آوردند . بیش تر این جنگنده ها پیشتر در پایگاه هوایی سیتال چای مستقر بودند . رنگ آمیزی اولیه آن ها مشخص نیست ، اما اکنون طرحی مشابه Mi-24های ارمنی دارند . رنگ شماره سریال شناسایی جنگنده قرمز است . متاسفانه واحد به کارگیرنده این جنگنده ها ناشناخته مانده است . علائم ملی باید در 6 نقطه دیده شوند ، با این حال برخی از فراگ فوت های ارمنی در بخش راست سکان عمودی شان علامتی ندارند .[/color][/right]

[right]در میانه فوریه 1994 جنگ هوایی وارد مرحله جدیدی گردید . ارمنی ها در این مرحله یک محموله از موشک های دوش پرتاب جدید 9K-34/SA-14 استرلا 3 را دریافت کردند . این موشک های جدید که در برابر شراره های پرتابی از هواگردها مقاومت بیشتری داشتند و کمتر فریب می خوردند نشان دادند علیه هیندها و جنگنده های آذری سلاح های مرگ باری هستند . نخستین قربانی SA-14 ها یک MiG-21 بود که در 17 فوریه در وردنیسکی سرنگون شد . ( برخی منابع روسی سرنگونی این جنگنده را به جنگنده های روسی یا ارمنی نسبت می دهند ) . میگ مذکور در حال اسکورت یک Su-24MR بود که در حال انجام ماموریت شناسایی پرواز می کرد . در همین روز یک فروند L-29 دیگر هم ساقط شد و خلبانش به اسارت درآمد . تنها دو روز بعد یک دلفین دیگر آذری هم در قره باغ سرنگون شد و آذری ها مدعی شدند اولین Su-22 آذری را هم منهدم کرده اند ، ادعایی که تایید نشده است .[/right]
[right]آخرین حملات گسترده نیروی هوایی آذربایجان در 23 آوریل 1994 و علیه استپانکرت گزارش شده است . اهداف و نتایج این حملات ناشناخته مانده اند ، اما ارمنی ها مدعی انهدام یک فروند L-29 و آسیب زدن به دو فروند دیگر هستند . در روزها بعدی تلاش های OSCE سرانجام به نتیجه رسید و در 12 می یک پیمان صلح به امضا رسید که با وجود درگیری های گاه و بیگاه تا امروز به صورت گسترده ای مورد احترام طرفین باقی مانده است . برای مثال در سپتامبر 1995 یک واحد شدیدا مسلح آذری با عبور از مرز ارمنستان روستای واگان را تصرف کرد اما پس از چند ساعت و با بر جا گذاشتن دو دستگاه تانک منهدم شده T-72 عقب نشینی کرد .[/right]
[right]دو نیروی هوایی جوانی که در این جنگ درگیر بودند به نحو گسترده ای سازمان نیافته بودند و از کمبود منابع رنج می بردند . تخمین های مختلفی در باره توان این دو نیرو موجود هستند ، اما به نظر می رسد پس از دریافت بالگردهای جدید از روسیه ، نیروی هوایی ارمنستان در دسامبر 1995 ، حداقل 13 فروند Mi-24 در اختیار داشته است . ظرفیت نیروی هوایی آذربایجان نیز به 53 فروند جنگنده ( از جمله 10 فروند MiG-25 و 10 فروند Mig-21 ) و شش فروند بالگرد Mi-24 کاهش یافته بود .[/right]
[right]تنش میان ارمنستان و آذربایجان تنها زمانی کاهش یافت که آذربایجان دست به توسعه صنعت نفت خود زد ، صنعت نفتی که مرهون کشف ذخایر عظیم نفت و گاز در دریای خزر به شمار می رود .[/right]


[right][b]وضعیت نیروهای هوایی دو کشور ، رنگ آمیزی ها و استتارها ، شماره سریال ها و علایم روی هواگردها [/b][/right]

[right]در کل شناخت اندکی از نحوه استتار و رنگ آمیزی هواگردهای دو کشور وجود دارد . هواگردهای هر دو طرف دارای استتارها و رنگ آمیزی های مخصوص نیروی هوایی شوروی سابق بودند . در مورد وضعیت کلی و آرایش دو نیرو هم اطلاعات کمی وجود دارد و آن چه به دنبال می آید هم کاملا تایید شده نیست :[/right]

[right][b]ارمنستان [/b][/right]

[right][b]نیروی هوایی جمهوری ارمنستان [/b][/right]

[right]اسکادران بالگردی15 ، مستقر در ایروان / اربونی مجهز به 6 فروند Mi-24K ، هفت فروند Mi-24P ( از جمله شماره (42) با رنگ آمیزی حاشیه سفید ) و دو فروند Mi-24R ، هفت فروند Mi-17 و Mi-8MTK و دو فروند Mi-2[/right]
[right]اسکادران هجومی 121 ، مستقر در گیومری /کوماگاری ، مجهز به 5 فروند Su-25 ( از جمله شماره (75 ) با رنگ آمیزی قرمز و حاشیه سفید ) و دو فروند L-39[/right]
[right]اسکادران 60 ترابری ، مستقر در آرنی ، مجهز به شش فروند An-2 و 10 فروند YaK-52[/right]
[right]واحد حمل و نقل VIP ، مجهز به یک فروند Tu-154B-2 ، یک فروند Tu-134A و دو فروند An-72[/right]


[right][b]آذربایجان [/b][/right]

[right][b]نیروی هوایی آذربایجان[/b][/right]

[right]هنگ جنگنده مستقر در کیوردامیر ، مجهز به 18 فروند L-29 ، 12 فروند L-39 ، چهار فروند MiG-21 ، چهار فروند Su-17M ، سه فروند Su-24 و دو فروند Su-25[/right]
[right]هنگ ترابری مستقر در گیاندژا ، مجهز به یک فروند An-12 ، یک فروند An-24 ، سه فروند Il-76 و یک فروند Tu-134[/right]
[right]هنگ بالگردی مستقر در گالا ، مجهز به 13 فروند Mi-8 ، 15 فروند Mi-24 و هفت فروند Mi-2[/right]



[center]
[IMG]http://gallery.military.ir/albums/userpics/10266/09~4.jpg[/IMG][/center]
[right][color=#ff0000]بازمانده لاشه یک MiG-25RB آذری که در ناحیه مارداکرت سرنگون شد . آذری ها در حین تلاش برای ایجاد اختلال در جریان تدارکات رسانی به قره باغ و پشتیبانی نزدیک نیروهای زمینی به وسیله دفاع هوایی مجهز ارمنی ها متحمل خسارات شدید شدند . به خصوص دوش پرتاب های SA-14 که ثابت کردند بسیار خطرناکند .[/color][/right]

[center]
[IMG]http://gallery.military.ir/albums/userpics/10266/10~6.jpg[/IMG][/center]
[right][color=#ff0000]نقشه بالا مسیرهای اصلی حمله ارمنی ها در 27 مارس 1993 را نشان می دهد . گذرگاه لاچین به وسیله دو خط موازی قرمزرنگ مشخص شده است . حملات عمده از دو سوی گذرگاه به سوی گورادیز شروع شدند تا عرض گذرگاه افزایش یابد و از گورادیز یک راه تدارکاتی دیگر هم به سوی جنوب گشوده شود . بخش سوم عملیات ، حمله به کلباجار ، از این منطقه به سوی شمال آغاز شد .[/color][/right]


[right][url="http://www.acig.info/CMS/index.php?option=com_content&task=view&id=156&Itemid=47"]منبع انگلیسی[/url][/right]

[right][url="http://wars-and-history.mihanblog.com/post/760"]منبع بخش اول : وبلاگ جنگ و تاریخ[/url][/right]

[right][url="http://wars-and-history.mihanblog.com/post/761"]منبع بخش دوم : وبلاگ جنگ و تاریخ[/url][/right]